6 lessen die het makkelijker maken om nepnieuws te onderscheiden

Het is een soort kookboek, die ‘veldgids’ voor nepnieuws. Het boek bevat zestien recepten. Bij ieder recept staat een concrete vraag centraal. Bijvoorbeeld: ‘Hoe kan de route van een nepnieuws-verhaal op Facebook worden getraceerd?’ Met verschillende case studies laten de makers van het boek zien hoe de recepten in de praktijk gebruikt kunnen worden. De recepten moeten journalisten en onderzoekers helpen om beter onderzoek te doen naar nepnieuws. Volgens het Public Data Lab, een samenwerkingsverband van vijftien Europese onderzoekers (onder wie twee Nederlanders), is dat soort onderzoek vooral in verkiezingstijden van groot belang. Daarom mag de gids gratis gedownload en verspreid worden.
De definitieve versie van het boek werd begin dit jaar gepubliceerd. In april werden de conceptversies van een paar hoofdstukken alvast openbaar gemaakt. Toen schreef onderzoeker en co-auteur Liliana Bounegru dat ze begrijpt dat mensen een beetje moe worden van alle discussies over fake news, maar dat dit onderwerp niet zomaar zal verdwijnen. Recente gebeurtenissen laten zien dat ze waarschijnlijk gelijk krijgt. Trumps Fake News Awards waren het gesprek van de dag, en de rol die Rusland bij de verspreiding van nepnieuws heeft, wordt door verschillende instanties onderzocht. Deze ontwikkelingen komen in het boek helaas niet aan bod. Vooral het nepnieuws dat tijdens de Amerikaanse presidentsverkiezingen verspreid werd staat centraal.

Het begrip ‘fake news’ is misleidend

Wat is nepnieuws eigenlijk? Volgens de schrijvers van het boek is er geen duidelijke definitie. Sommige deskundigen noemen het ‘oude wijn in nieuwe zakken’. Anderen zijn negatiever en beschrijven nepnieuws als een belangrijk onderdeel van een voortwoekerende informatieoorlog, of als een symptoom van het zogenaamde ‘post-truth’-tijdperk. Ondanks al hun meningsverschillen zijn de meeste onderzoekers het over één ding eens: het begrip ‘fake news’ is misleidend. Het wordt te pas en te onpas gebruikt voor verschillende vormen van misinformatie en desinformatie.

De verspreidingsmethodes van nepnieuws zijn allesbepalend

Veel nepnieuwsverhalen zien het levenslicht als relatief onschuldige nieuwsberichten. Die nieuwsberichten worden vervolgens uit hun context getrokken, herverpakt als clickbait, en verspreid: ‘Als een blog schrijft dat Paus Franciscus president Trump steunt, is dat een gewone leugen. Als tientallen andere blogs die leugen oppikken, wordt het ‘fake news’.’ Daarom zou er meer aandacht moeten komen voor de manieren waarop nepnieuws verspreid wordt, en minder aandacht voor de inhoud van afzonderlijke nepnieuws-verhalen.

Facebook is een perfecte fake news-machine

Op Facebook kunnen mensen met het grootste gemak informatie delen, zich in groepen verenigen en hun gal spuien. Facebooks massaliteit maakt dit platform tot de ideale plek om een onschuldig blogje om te toveren tot een dramatisch nepnieuws-verhaal. De tool CrowdTangle helpt onderzoekers om te ontdekken welke pagina’s en groepen een nepnieuws-bericht als eerst deelden, en welke mensen de meeste interactie met het bericht hadden. Dankzij dit soort onderzoek weten we dat met name Trump-support-pagina’s veel nepnieuws verspreiden. De makers van het boek noemen dit soort pagina’s ‘fake news hotspots’.

Serieuze nieuwsmedia linken niet naar nepnieuwsverhalen

Veel nepnieuws-verhalen worden vroeg of laat door een serieus nieuwsmedium ontkracht. Neem bijvoorbeeld het verhaal over paus Franciscus en president Trump. Nieuwswebsites die nepnieuws factchecken, linken over het algemeen niet naar het originele nieuwsbericht. Dit doen ze om te voorkomen dat het nepnieuws-verhaal hoger in de zoekresultaten verschijnt dan het verhaal met de juiste informatie.

Trackers zeggen veel over de betrouwbaarheid van een website

Zowel nepnieuwssites als betrouwbare nieuwssites gebruiken populaire trackers zoals Google Analytics en DoubleClick om informatie over hun bezoekers te verzamelen. Toch zijn er ook een aantal grote verschillen. Zo gebruiken nepnieuwssites vaak minder professionele en specialistische trackers. Revcontent is een voorbeeld van een tracker die bijna exclusief door nepnieuws-websites gebruikt wordt. Door dit soort kennis te verzamelen, kunnen onbetrouwbare bronnen in de toekomst sneller geïdentificeerd worden.

Ook memes bevatten soms nepnieuws

Wie aan internetmemes denkt, denkt waarschijnlijk niet meteen aan nepnieuws. Toch kunnen ook memes gebruikt worden om onjuiste informatie te verspreiden en het publieke debat te ontwrichten. Eén van de webpagina’s die in het boek onderzocht worden, is de zogenaamde ‘God Emperor Trump’-pagina. Een analyse van die pagina laat zien dat memes de kracht hebben om grote groepen mensen bij een onderwerp te betrekken. Dat komt vooral door het speelse karakter en de eenvoudige manier waarop mensen zelf memes kunnen maken. De makers van het boek noemen dit ‘participatory propaganda’.

Nepaccounts proberen politici via Twitter te dwarsbomen

Ook Nederland komt in het boek aan bod. Volgens de makers werden er tijdens de laatste Tweede Kamerverkiezingen namelijk veel nepaccounts gebruikt op Twitter. Doel van die accounts was het verspreiden van desinformatie en het lastigvallen van politici. Het boek laat zien hoe dit soort nepaccounts en hun doelwitten ontmaskerd kunnen worden. Zo blijkt dat politici zoals Alexander Pechtold en Jesse Klaver voortdurend werden aangevallen. Andere politici, zoals Thierry Baudet, werden met rust gelaten.
Alle afbeeldingen in dit artikel komen uit A Field Guide to “Fake News” and Other Information Disorders.