Deze Litouwse factcheckers strijden dagelijks tegen desinformatie (en waarschuwen het westen)

Ieva Ivanauskaité is steeds minder vaak op haar kantoor in de Litouwse hoofdstad Vilnius. Als hoofd communicatie van het platform Debunk.EU reist ze veel naar het buitenland, waar men graag wil weten over hoe de Litouwers zich met behulp van kunstmatige intelligentie tegen nepnieuws weren. ‘We werken al samen met een Amerikaanse denktank en breiden ons platform momenteel uit naar Estland, Letland en een later bekend te maken land in west-Europa’, vertelt Ivanauskaité via Skype.

Misleiding

Desinformatie staat in Litouwen al veel langer op de radar staat dan in Amerika en West-Europa. Ivanauskaité vertelt dat haar land sinds 1990, toen het land zich losmaakte van de Sovjetunie, te maken heeft met Russische desinformatie. ‘Het doel is misleiden of polariseren. Men probeert conflicten te doen ontbranden tussen bevolkingsgroepen of verkiezingen te beïnvloeden.’

Als lid van de Navo en de Europese Unie is Litouwen meer westwaarts dan oostwaarts georiënteerd. Veel nepnieuwsverspreiders proberen hier aan te morrelen. Zo zou een Navo-tank een fietser hebben aangereden en zouden Duitse militairen Joodse graven hebben vernield. ‘Dezelfde ideeën komen continu terug: de Navo is slecht voor de nationale veiligheid, de EU schaadt de economie en Litouwen is een failed state. Het is als met muziek: als je een liedje vaak genoeg hoort, blijft het in je hoofd hangen.’

Vooral 55-plussers zijn daar vatbaar voor. ‘Zij zijn vaker nostalgisch over het communisme en geven de EU de schuld als ze erop achteruit zijn gegaan. Maar ook jongeren die voor de eerste keer gaan stemmen zijn kwetsbaar. Zij hebben nog geen politieke overtuiging ontwikkeld en worden online blootgesteld aan enorme hoeveelheden informatie waarvan ze niet weten wat waar en niet waar is.’

Sneller inspelen

Het idee voor Debunk ontstond bij Delfi, het grootste online nieuwsmedium van Litouwen. Factcheckers daar merkten dat desinformatie vaak al vrij spel had gehad voordat ze het op het spoor kwamen en konden ontzenuwen. Om sneller te kunnen reageren, vroegen ze bij Google subsidie aan om software te ontwikkelen die desinformatie detecteert.

Eind 2018 lanceerden zij een tool die inmiddels dagelijks zo’n 30.000 berichten scrapet van ongeveer 1.500 sites waarop eerder desinformatie is gepubliceerd. Voor de gebruiker worden deze berichten geordend in een feed. Een algoritme bepaalt van elk artikel hoe schadelijk het in potentie is. Hoe hoger de ‘score’, hoe hoger het in de feed belandt.

Daarbij worden drie factoren meegenomen. 1) De inhoud: gaat het bericht over onderwerpen waar veel nepnieuws over gaat, zoals de Navo of de Holocaust?  2) De bron: gaat het om iemands weblog of een grote site zoals Sputnik? 3) Het aantal interacties – likes, shares, comments – op sociale media. Ivanauskaité: ‘Een artikel kan vol desinformatie staan, maar als het weinig wordt opgepikt komt het minder hoog in de feed.’

De gebruiker kan de feed personaliseren op onderwerp of regio, wat de tool ook buiten Litouwen bruikbaar maakt. Debunk claimt dat nepnieuwsverhalen al binnen 2 minuten gedetecteerd worden. ‘Een van de factcheckers van Delfi zegt dat het hem 3 à 4 uur per dag scheelt. Hij hoeft niet meer geblinddoekt in de eindeloze oceaan van het internet te duiken om te zoeken waar desinformatie zou kunnen verschijnen.’

Elfen

Inmiddels is Debunk geen onderdeel meer van Delfi maar een onafhankelijke ngo. De organisatie heeft een duidelijk pro-Westers perspectief en omschrijft de Navo, EU en VS als haar allies. Men is afhankelijk van subsidie van non-profit-geldschieters als Open Society Foundations en National Endowment for Democracy.

Haar tool wordt grofweg gebruikt bij de meeste grote Litouwse media en door strategic communication-afdelingen bij de overheid, die daar niet voor hoeven te betalen. Een belangrijke rol wordt vervuld door vrijwilligers die elfen worden genoemd (omdat ze tegen trollen strijden). Er zijn zo’n vierduizend elfen in Litouwen, en een select aantal van hen helpt Debunk.eu bij het uitbreiden van de database en controleren of berichten terecht zijn aangemerkt als desinformatie. Want het algoritme is wel sneller dan de mens, maar niet altijd slimmer. Ivanauskaité: ‘Een speech van een Zweedse politicus was aangemerkt als desinformatie, maar hij bleek een voorbeeld van desinformatie te hebben geciteerd.’

Averechts

Zowel journalisten als overheden publiceren regelmatig debunks van desinformatie. De kritiek op factchecken is dat het weinig zin heeft: de factcheck bereikt meestal niet de mensen die in het nepnieuws trapten. Het zou zelfs averechts werken, omdat je de leugen herhaalt. Ivanauskaité heeft dit duidelijk eerder gehoord en zegt: ‘Er zijn mogelijk inderdaad averechtse effecten, maar het alternatief is stilte. Dat is nog veel erger. Dan worden mensen misleid zonder dat ze de kans krijgen om de waarheid te horen.’

Een ander punt van zorg is dat de methoden om desinformatie te brengen steeds geraffineerder worden. Van deepfakes hebben de Litouwers nog weinig last, maar wel van hackers. Die plaatsten vorige week op een lokale nieuwssite het nepbericht dat een Amerikaanse soldaat het Wuhan-virus zou hebben opgelopen.

Het belangrijkste medicijn tegen elke vorm van desinformatie is bewustzijn, zegt Ivanauskaité. Debunk wil mediawijsheid in Litouwen een impuls geven en ontwikkelt lessen over desinformatie voor schoolklassen. Daarvoor gebruikt het een versie van de Slecht Nieuws-game van de Nederlandse start-up DROG, waarmee jonge generaties spelenderwijs leren door onzin heen te prikken. ‘De combinatie van debunken en mediawijsheid is onze kracht. Mensen moeten weten hoe ze aan desinformatie worden blootgesteld, en waarom.’

Boodschap voor het westen

Tot slot heeft Ivanauskaité een boodschap voor landen die verder weg van de Russische grens liggen, zoals Nederland. Landen die nu nog niet significant getroffen worden door desinformatie. ‘Dit wordt uiteindelijk iets waar alle markten in meer of mindere mate te maken mee gaat krijgen, in elk geval in de EU.’ Ze wijst op de Russische desinformatie die rond het Brexit-referendum in het Verenigd Koninkrijk rondging. ‘Het is belangrijk om waakzaam op desinformatie te zijn, ongeacht in hoeverre het in het verleden een probleem was.’

Foto boven door Kayla Velasquez 

Lees ook:

Hoe een robot factchecken gemakkelijker maakt
Full Fact komt steeds dichter bij automatisch factchecken