Waarom factchecken nog belangrijker is dan je al dacht

Twee studies, uit 2010 en 2012, vonden bewijs voor het bestaan van het zogenaamde backfire effect. Dit effect zou optreden op het moment dat feitelijke onjuistheden worden aangetoond. Als de weerlegging van een stelling tegen iemands ideologische overtuigingen ingaat, zou dat ervoor zorgen dat deze persoon juist geneigd is nog sterker in zijn eerdere overtuigingen te gaan geloven. Met andere woorden: factchecken zou een averechts effect hebben.

Geen bewijs

Volgens de Britse factcheck-organisatie Full Fact bestaat het backfire effect echter niet. De organisatie publiceerde in maart een rapport waarin ze de resultaten van vijf nieuwe onderzoeken – uitgevoerd sinds 2015 – samenvatte. Geen van deze onderzoeken vond nieuw bewijs voor het bestaan van het backfire effect.

Uit het rapport bleek verder dat het effect dat werd ‘aangetoond’ in de studies uit 2010 en 2012, enkel in specifieke gevallen optrad: wanneer de onjuistheid van een stelling over een zeer controversieel onderwerp werd aangetoond of wanneer de stelling zelf dubbelzinnig was.

Zo werd de respondenten een stelling voorgelegd die te maken had met de legitimiteit van de Amerikaanse inval in Irak. Het debat over zulke controversiële onderwerpen is zo gepolariseerd dat het lastig is om iemands overtuigingen te veranderen met één enkele factcheck. Overtuigingen over zulke onderwerpen zijn vaak diepgeworteld. De gekozen stelling was dus niet representatief. Daarnaast bestond de stelling uit drie zinnen, waardoor er verwarring over de precieze uitleg van de stelling kon bestaan. Deze dubbelzinnigheid zorgde volgens Full Fact voor een vertekend beeld: wanneer dezelfde stelling in één regel aan de respondenten werd voorgelegd werd er geen backfire effect waargenomen.

Vanwege de ongewone aard van de gevallen waarin het effect optrad, stelt Full Fact in het rapport dat we in het algemeen niet van het bestaan van een backfire effect kunnen spreken.

Het nut van factchecken

De belangrijkste conclusie die uit het rapport kan worden getrokken is dat het backfire effect niet de regel, maar de uitzondering is. Verder bleek dat het aanstippen van onjuistheden in uitspraken over het algemeen een positief effect heeft: het zorgt ervoor dat mensen kritischer kijken naar uitspraken die passen bij hun overtuigingen. Factchecken zorgt ervoor dat het maatschappelijk debat meer op basis van feiten en minder op basis van emoties kan worden gevoerd. Het blijft dus van groot belang om uitspraken die in het nieuws verschijnen te controleren op de inhoud.

Vragen voor de toekomst

Toch bestaan er nog veel vragen omtrent factchecken en de werking ervan. Zo blijkt uit het rapport dat de mate van politieke kennis die iemand heeft van invloed kan zijn op de effectiviteit van het weerleggen van feitelijke onjuistheden. Een van de studies toonde aan dat personen met veel politieke kennis minder snel geneigd waren om hun mening bij te stellen.

Verder is het wereldbeeld van de persoon in kwestie van invloed op de bereidwilligheid om zijn of haar overtuigingen te heroverwegen, maar hoe dit precies werkt weten we niet. Meer onderzoek naar de effectiviteit en de effecten van factchecking blijft dus hard nodig.

Foto door The Climate Reality Project