Grote vragen over de journalist van de toekomst: ‘Moet je kunnen programmeren in Python?’

Hoe ziet het journalistieke onderwijs in Nederland er over tien jaar uit? Die vraag stelden onderzoekers van de Hogeschool Utrecht aan vijftig experts uit het onderwijs en de journalistiek. Dat heeft vier mogelijke toekomstscenario’s opgeleverd: van coaches die de loopbaan van journalisten gaan uitstippelen tot een stevige opleiding die voor journalisten bepaalt wat belangrijke vaardigheden zijn.

Het onderzoek naar de toekomst van het journalistieke onderwijs is uitgevoerd door drie onderzoekers van het lectoraat Kwaliteitsjournalistiek in Digitale Transitie van de Hogeschool Utrecht. Het is een aanvulling op de studie Journalistiek 2035 van het Stimuleringsfonds voor de Journalistiek, waarin een toekomstbeeld van de journalistiek als vakgebied wordt geschetst. ‘Ons onderzoek is daar eigenlijk een extra puzzelstukje aan, helemaal gericht op het onderwijs’, vertelt onderzoeker en docent aan de School voor Journalistiek (SvJ) Maaike Severijnen. Uit een trendanalyse, literatuuronderzoek en gesprekken met vijftig experts uit onderwijs en journalistiek destilleerde zij samen met Chris van der Heijden en Yael de Haan vier toekomstscenario’s en acht ‘grote vragen’.

‘De sector is erg in beweging, dat vraagt om stevige keuzes,’ legt Severijnen in Utrecht uit. ‘Een journalistieke hbo-opleiding bijvoorbeeld duurt vier jaar. Maar hoe ziet het werkveld er daarna uit? Wat moet het onderwijs met ontwikkelingen als AI, diversiteit en afnemende persveiligheid? Daarnaast hebben veel mediabedrijven tegenwoordig een eigen interne opleiding of werken met ervaringsplekken. Hoe ga je daarmee om? We kunnen de toekomst niet voorspellen, maar met dit onderzoek wel richting geven aan het debat over hoe je een journalist het beste op kunt leiden.’

Laten we drie van die ‘grote vragen’ over de toekomst van het journalistieke onderwijs bekijken. Te beginnen met de rol van een journalist. Hoe ziet die er over tien jaar uit?

‘Een journalist duidt en biedt context. Daar was eigenlijk iedereen die we hebben gesproken het wel over eens en dat hebben we dus ook opgenomen als ‘zekere trend’ in ons onderzoek. Welke context je biedt, blijft natuurlijk de vraag. We merkten dat de experts bijvoorbeeld in discussie gingen over de rol van een klimaatjournalist. Is die activistisch? En past dat bij wel bij de journalistiek? Daar houden de vier scenario’s ook rekening mee: in het ene scenario is de journalist onafhankelijk, in een ander scenario geëngageerd.’

En feiten, welke rol spelen die in de scenario’s?

‘De toekomstige journalist kwam in het onderzoek onder meer naar voren als factchecker, maar eigenlijk zijn journalisten dat altijd al wel geweest. We hebben nu alleen te maken met nieuwe technologische uitdagingen rond desinformatie, waardoor die rol waarschijnlijk extra is benoemd.’

Een tweede ‘grote vraag’: welke vaardigheden hebben onze toekomstige journalisten nodig?

‘De basis is researchen, interviewen en produceren. Ook nieuwsgierig zijn, een kritische blik en gevoel voor ethiek werden steeds genoemd. Maar als je specifieker gaat kijken naar bijvoorbeeld de omgang met data, dan kun je alle kanten op. Moet een journalist kunnen programmeren in Python? Dat kan handig zijn, maar is een goede cursus Excel niet voldoende? Het hangt er maar net vanaf waar je iemand voor opleidt. Journalisten zijn er in alle soorten en maten en dat zal ook wel zo blijven.’

Het zou mooi zijn als de vier journalistieke hbo’s allemaal eigen accenten ontwikkelen en dat opleidingen bewust kiezen voor zulke vaardigheden. Wat mij betreft kun je als student straks kiezen voor een opleiding die gericht is op data. Als je dat niet wil, heb je nog drie andere hbo’s die zich op bijvoorbeeld constructive journalism of ondernemerschap richten. Bovendien zouden we meer kunnen samenwerken met interne opleidingen van mediaorganisaties, het zou zonde zijn als iedereen straks hetzelfde doet.’

De grootste vraag is misschien wel hoe een journalist zich moet verhouden tot zijn publiek. Welke trend signaleren jullie?

‘Iedereen die wij hebben gesproken is ervan overtuigd dat de journalist meer gaat doen met zijn publiek. Je redt het niet met zeggen: zo zijn we te werk gegaan en vertrouw me maar. Onlangs gaf de Amerikaanse journalist Jeff Jarvis op de SvJ een gastcollege. Hij vindt dat journalisten meer antropologische vaardigheden moeten hebben. Journalistiek gaat over het observeren van je publiek, met als doel erachter te komen waar het behoefte aan heeft. Er zijn nog steeds groepen die niet gehoord worden omdat ze niet aan bod komen in de journalistiek. De toeslagenaffaire is daar een goed voorbeeld van, die groep kreeg in eerste instantie te weinig aandacht.’

Hoe breng je toekomstige journalisten dat bij?

‘Dat is heel lastig. Je zult in ieder geval tussen je publiek moeten gaan staan en ze serieus moeten nemen als doelgroep, maar ook als bron, opdrachtgever en expert.’

Kan dat wel als hetzelfde publiek je soms bedreigt, bijvoorbeeld wanneer je verslag doet van een protest?

‘Dan sta je al bij een protest. Persoonlijk vind ik dat dat niet het moment is om vertrouwen te winnen en je publiek serieus te nemen. Zorg ervoor dat je voor die tijd al langsgaat bij mensen die in de problemen zitten of grote zorgen hebben en ze probeert te begrijpen. In de onderste scenario’s van ons onderzoek staat de journalist daarom ook tussen zijn publiek. De uitdaging is om niet alleen de schreeuwers het woord te geven, maar juist ook groepen die niet zomaar gehoord worden. Dat is anders dan even een quootje halen.’

En de veiligheid van journalisten dan?

‘Dat is een lastige kwestie, daar worstelt de SvJ in de opleiding ook mee. Moeten we bijvoorbeeld rollenspellen organiseren waarin je leert omgaan met agressie? Dat kan, maar voor je het weet heb je weer vijf lessen gevuld waar je eigenlijk geen tijd voor had omdat we studenten zoveel willen leren. Dat vind ik misschien nog wel het allerlastigst aan het onderwijs: er is zoveel dat belangrijk is.’

In de vier scenario’s komt geld verdienen met journalistiek nauwelijks aan bod. Is dat niet juist belangrijk voor de nieuwe generatie?

‘Ons onderzoek is in de basis gericht op wat journalistiek is en welke rol een journalist straks in de maatschappij heeft. Maar van de experts hoorden we wel: richt je in het onderwijs minder op alleen ondernemen als freelancer en meer op ondernemend denken. Daar hoort ook de distributie van eigen verhalen bij, bijvoorbeeld, dat heb je ook nodig als je in vaste dienst bent. In het scenario Creators United gaat het daarom ook over ondernemende vaardigheden in de breedste zin van het woord.’

Jullie hopen het debat aan te zwengelen met dit onderzoek. Waar moet dat over gaan?

‘Dat journalistieke opleidingen worden opgeheven, zoals in het scenario Mix & Match (waarin journalisten in spé allemaal hun eigen pad uitstippelen, red.), dat zal niet snel gebeuren. Maar het zou wel heel mooi zijn als er meer ruimte komt voor keuzevrijheid, dat je in het eerste deel van een opleiding de belangrijkste journalistieke basis krijgt en daarna ruimte krijgt om je als journalist te specialiseren in thema’s als cultuur, economie of politiek. Daarvoor kun je samenwerken met opleidingen die over die kennis beschikken, dat zou winst zijn voor de journalistiek.’

Foto Maaike Severijnen door Leonie Linotte