De Grafiekpolitie trekt ten strijde tegen verwarrende grafieken in het nieuws
Nieuws | Vernieuwing
Staafdiagram, taartdiagram, lijngrafiek: in de krant of op tv kom je er elke dag wel een tegen. Ze zijn bedoeld om het nieuws te verhelderen, maar soms doen ze het tegenovergestelde. Waar gaat het fout en hoe kan het beter? Dat zijn de vragen waar Winnifred Wijnker en haar collega-onderzoekers van De Grafiekpolitie zich over buigen.
Wat gebeurt er in het hoofd van iemand die naar een grafiek kijkt? Met die vraag hield Winnifred Wijnker zich drie jaar lang bezig als postdoc aan de Universiteit Leiden. ‘Zo hoopten we erachter te komen waar het mis gaat bij een misleidende grafiek,’ vertelt Wijnker. Het uiteindelijke doel: ‘Beter begrijpen hoe we kunnen ingrijpen en zo de grafiek rechttrekken’.
Het onderzoeksteam – verder bestaande uit Ionica Smeets, Peter Burger en Sanne Willems – voerde verschillende studies uit, met als belangrijkste bevinding dat de eerste indruk van een dataweergave blijvend is. ‘Dat gebeurt binnen een split second,’ zegt Wijnker, die uitlegt dat oordelen op basis van het eerste beeld moeilijk te veranderen zijn. ‘Zelfs mensen die dagelijks met grafieken werken, kunnen dat eerste beeld niet uitschakelen. De conclusies zijn al getrokken.’
Je kunt mensen volgens Wijnker, tegenwoordig senior onderzoeker media design en journalistiek aan de Hogeschool Utrecht, er wel op wijzen dat een grafiek op een misleidende manier is ontworpen, maar dat haalt weinig uit. De enige échte oplossing in haar ogen: meteen een betere grafiek aanbieden.
Om publieke organisaties bewust te maken van slordige visualisaties, zette het onderzoeksteam samen met andere medewerkers in 2023 de Grafiekpolitie op. Onder die naam publiceren ze op hun eigen website artikelen over grafieken en diagrammen die zijn opgevallen vanwege hun misleidende of foutieve karakter. Ze hopen dat nieuwsredacties hierdoor transparanter zullen zijn over hun gebruik van cijfers en lezers kritischer worden.
Hoe kiezen jullie grafieken uit?
‘We hebben geen handboek of iets dergelijks. Vaak gaat het vrij intuïtief; als een grafiek moeite kost om in één oogopslag te begrijpen of als je meteen conclusies trekt die niet meer kloppen zodra je er verder in duikt, dan gaat er iets mis. Gaat het vervolgens ook nog om een casus die we nog niet behandeld hebben, dan maken we er werk van.’
Wat voor fouten komen jullie zoal tegen?
‘Vaak zijn grafieken niet per se fout en zijn ze niet opzettelijk misleidend, maar gewoon onhandig opgezet. Wat we verreweg het meest tegenkomen, is de staafdiagram met een afgesneden verticale as, waardoor de verschillen tussen de staven groter lijken dan ze daadwerkelijk zijn. Bij een lijngrafiek zien we dit ook vaak, maar daar is het onder bepaalde omstandigheden gerechtvaardigd, zoals bij de weergave van temperaturen. En dan is er nog het diagram dat icoontjes gebruikt in plaats van staven. Daarbij is een veelgemaakte fout dat als je een icoon twee keer zo lang maakt, de oppervlakte vier keer zo groot wordt. Dan klopt de verhouding niet meer.’
Soms hoorde ik achteraf dat onze aanmaning voor wat stressige discussies op de redactie had gezorgd
Wat is de volgende stap nadat jullie een datavisualisatie hebben gecorrigeerd?
‘We spreken de betreffende organisatie aan en leggen uit hoe de grafiek in onze ogen beter kan. Ook vragen we waarom zij het op deze manier hebben gedaan. Het is niet onze bedoeling om vijanden te maken, het is meer een opening voor een gesprek waarin we elkaar wijzer proberen te maken. En vaak levert dat leuke discussies op, zoals die keer dat we werden uitgenodigd op de redactie van de NOS. We hebben toen met 20 redactieleden om tafel gezeten om te praten over ontwerpkeuzes bij het visualiseren van een verhaal met data.’
Hoe reageren organisaties over het algemeen?
‘In eerste instantie verbaasd en soms een beetje defensief. Vrijwel iedereen probeert het goed te praten. In een enkel geval wordt het zelfs afgeschoven op de stagiair. Het is ook wel eens gebeurd dat we een vrij keurige mail terug kregen maar ik achteraf hoorde dat onze aanmaning wel voor wat stressige discussies op de redactie had gezorgd. Vooralsnog is niemand echt boos geworden.’
Wat is meestal het achterliggende verhaal van een ‘foute’ grafiek?
‘Bij 9 van de 10 gevallen is er geen sprake van opzet. Veel grafiekenmakers maken keuzes op basis van journalistieke overwegingen, zoals bij deze lijngrafiek van de NOS over politiegeweld in de Verenigde Staten. Zij vonden dat er sprake was van een grote toename. Om die verschillen goed te laten zien, hebben ze ingezoomd op de grafiek. Je kunt je afvragen of een lijngrafiek in dat geval de beste keuze is als het zonder die zoom niet overkomt.’
‘Zo’n grafiek met cijfers lijkt lekker objectief, maar dat valt wel mee. Die is namelijk gebaseerd op keuzes, en die keuzes zijn weer gebaseerd op het doel dat je wil bereiken. Aan de ene kant wil je ergens de nadruk op leggen om een zo aantrekkelijk mogelijk verhaal te vertellen, maar tegelijkertijd wil je dicht bij de realiteit blijven. Daar zit een spanningsveld.’
Hoe meer inzicht je geeft in de totstandkoming van een grafiek, hoe beter iemand snapt waar ie naar kijkt
Maken redacties hun intenties voldoende duidelijk wanneer ze een grafiek publiceren?
‘Wij denken dat redacties veel meer openheid zouden kunnen bieden over hoe de weergave van cijfers tot stand is gekomen. Laat zien wat je wel en niet hebt meegenomen en waarom je iets op deze manier laat zien. Dat is in lijn met een trend in de journalistiek waarbij journalisten meer inzicht geven in hun werkwijze. Hoe meer inzicht je geeft in de totstandkoming van een grafiek, hoe beter iemand snapt waar ie naar kijkt. Die openheid schept vertrouwen.’
‘In het geval van de eerder genoemde lijngrafiek had de NOS bijvoorbeeld de verklaring die ze naar ons hebben gestuurd kunnen bijvoegen om de lezer meer houvast te geven. Door zo’n kader toe te voegen, zie je hun overwegingen en snap je de grafiek nog beter. Een nog betere optie zou zijn geweest een extra grafiek toe te voegen zonder afgesneden y-as. Mogelijk hebben ze dat niet gedaan vanwege beperkte ruimte of tijd.’
Heeft dat zin, aangezien de schade dan al is aangericht?
‘Uit ons onderzoek, waarin we onder meer een vragenlijst aan mbo-studenten voorschotelden, blijkt inderdaad dat je de schade van een misleidende grafiek niet helemaal ongedaan kunt maken. Wel werden mensen heel kritisch als we de correcte grafiek ernaast lieten zien. Ze voelden zich eigenlijk een beetje beetgenomen. Het gevolg is dat ze bij het zien van een nieuwe serie grafieken heel terughoudend en voorzichtig werden, omdat ze nu wisten dat misleiding op de loer ligt. We hebben niet onderzocht of ze hierdoor ook wantrouwender worden naar media. Ik hoop vooral dat ze beter gaan kijken.’
Over de auteur
