Lolbroek of tegellichter? Het spanningsveld tussen humor en journalistiek in Zondag met Lubach

Het programma Zondag met Lubach, voorloper van De Avondshow, maakte een miljoenenpubliek aan het lachen én wakkerde discussies aan. Het werd bekroond als ‘belangrijke duider van het nieuws’, maar gaan luchtige grappen wel goed samen met serieuze journalistiek? En hoe kijkt Lubach daar zelf tegenaan? Onderzoekers van de Universiteit van Amsterdam en de Universiteit van Antwerpen doken in dit spanningsveld.

De zeldzame tv-kijker die het programma nog nooit gezien heeft, zou het kunnen aanzien voor een nieuwsuitzending. Achter het bureau zit een man, strak in het pak en met rechte rug. Er komen actuele onderwerpen aan bod. Maar de tv-kijker heeft al snel door dat dit geen journaal is. De items zitten vol scherpe, en soms flauwe, grappen en bevatten duidelijke meningen.

Het is een stijl waar schrijver, cabaretier en presentator Arjen Lubach de afgelopen jaren zeer populair mee is geworden. De laatste aflevering van het wekelijkse programma Zondag met Lubach werd door ruim 1,8 miljoen mensen bekeken. Het programma wist niet alleen veel mensen te amuseren, het maakte ook van alles los. Van petities over nieuwe wetten tot grote inzamelingsacties; Lubach heeft een impact waar menig kritisch journalist alleen van kan dromen. In 2016 werd het programma bekroond met de Zilveren Nipkowschijf vanwege de journalistieke kwaliteiten ervan. De jury beschreef het als een ‘unieke en gelaagde mix van entertainment en onderzoeksjournalistiek’ en een belangrijke ‘duider van het nieuws’.

Zijn succes staat buiten kijf, maar Lubachs cocktail van entertainment en journalistiek is best opmerkelijk. In de journalistiek wordt meestal gestreefd naar neutraliteit en objectiviteit, maar  Lubach houdt zich niet aan die spelregels. Promovendus Jonas Nicolaï (Universiteit Antwerpen) bracht samen met twee collega’s in kaart hoe de journalistieke wereld op de aanpak van Lubach reageerde. En minstens zo interessant: hoe gingen Lubach en zijn team zelf om met hun dubbele rol?

Alleen om te lachen

Om dit te achterhalen analyseerden Nicolaï en zijn collega’s 64 interviews met Lubach en medewerkers van Zondag met Lubach. Op basis hiervan onderscheidden ze drie verschillende fases in het gesprek tussen Lubach en de media. Zo brachten ze een stukje van een ‘meta-journalistieke’ discussie in kaart: een gesprek over de grenzen van de journalistiek. Nicolai: ‘De journalistiek is geen beschermde beroepsgroep. Wat wel of geen journalistiek genoemd mag worden is dus geen uitgemaakte zaak, maar continu onderwerp van een gesprek.’

In de beginjaren van het programma, van 2014 tot en met 2015, werd Lubach nog duidelijk in het hokje van de cabaretier gestopt, legt Nicolaï uit. ‘Hij werd verwelkomd in het journalistieke landschap als een buitenstaander. En het interessante is dat Lubach het graag meespeelde.’ Als hem in interviews gevraagd werd of hij meer op het oog had dan het teweegbrengen van lachsalvo’s, ontkende hij met klem. ‘Hij bakende zelf de grenzen af tussen wat ‘juiste’ journalistiek is en tussen wat hij doet – wat geen echte journalistiek zou zijn.’

Meer dan vermaak 

In de jaren 2016 en 2017 werd deze lijn minder scherp. Nicolaï verwijst naar een citaat uit een interview met Lubach. De cabaretier werd gevraagd hoe hij keek zijn rol als impactvolle programmamaker: ‘Zodra wij zelf inzien dat we die rol hebben, of onszelf als journalist gaan zien of serieus gaan nemen. Dan vrees ik dat de komedie daar onder lijdt […] En ik snap stiekem wel dat onze rol op die van de journalist lijkt en dat het een maatschappelijke impact kan hebben, maar wij moeten degene zijn die zegt ‘waar heb je het over?’

Nicolaï ziet hem in deze jaren nog altijd worstelen met een traditionele opvatting van journalistiek. Lubach geeft toe dat zijn programma meer dan vermaak is, zegt Nicolaï, ‘maar legt het label van journalist nog steeds naast zich neer.’

Humor als middel

In de laatste jaren, van 2018 tot en met 2020, weet Lubach deze twee meer met elkaar te verenigen. Hij beschrijft humor niet langer als een doel, maar als een middel. In interviews geeft het Lubach-team steeds meer inzicht in hoe de redactie te werk gaat: ze mixt nieuws om tot scherpe, nieuwe invalshoeken te komen.

Nicolaï: ‘Ze belichten maatschappelijke thema’s die ze belangrijk vinden en dat doen ze met humor’. Zo weet Lubach de rol van comedian te ‘vereenzelvigen’ met zijn journalistieke rol. De andere kant op wordt hij door de journalistiek steeds meer erkend als een serieus platform. Van een buitenstaander is hij getransformeerd tot een ‘cabaretier met een journalistieke vergunning’, schrijven de onderzoekers.

Beroepsgrenzen

De komst van Zondag met Lubach past in een bredere trend, merkt Nicolaï op. In de Engelstalige wereld is de zogenoemde investigative comedy al lange tijd een hit. De grens tussen entertainment en informeren is steeds meer aan het vervagen. Nicolai: ‘Iedere Netflix-reeks bevat tegenwoordig een maatschappelijke aanklacht’. Actuele discussies worden steeds vaker buiten de traditionele journalistiek gevoerd – om nog maar niet te spreken over social media, waar iedereen maatschappijkritiek kan beoefenen.

Deze ontwikkelingen wakkeren het gesprek over de grenzen van de journalistiek aan. Nicolai: ‘Wanneer er kapers op de kust zijn die doen, of claimen te doen, wat de journalistiek doet, maar dan op een andere manier, dan moet erover gesproken worden: is dit wel journalistiek?’

De onderzoekers concluderen dat Zondag met Lubach heersende opvattingen in dit gesprek heeft ‘opgerekt’. Het programma wist op een vernieuwende manier maatschappelijke thema’s te agenderen en de macht te controleren. Bij uitstek taken van de journalistiek, maar, zo stellen de onderzoekers, uitgevoerd zonder vast te houden aan ‘klassieke journalistieke idealen zoals objectiviteit en onpartijdigheid.’

Foto: VPRO / David Cenzer