'Nepnieuws is niet de verantwoordelijkheid van Facebook, maar van ons allemaal'

Vier maanden nadat onthullingen van BuzzFeed het debat op gang brachten, blijkt nepnieuws nog altijd een opwindend onderwerp. De ongeveer honderd geïnteresseerden voor de debatavond ‘Nepnieuws als wapen’ passen maar net in het zaaltje in het Volkshotel.
De drie sprekers zijn Ruslandkenner en journalist Hubert Smeets, Amerikakenner en journalist Charles Groenhuijsen en de vooraanstaande Amerikaanse innovatieprofessor Eric Newton (Arizona State University). “We gaat het hebben over nieuws dat bewust is bedacht om mensen voor de gek te houden. Voor politiek gewin, of om geld te verdienen”, verduidelijkt de gespreksleider, onderzoeksjournalist Jeroen Smit.

Trollenfabrieken

Smeets trapt af. Zijn lezing gaat over de ‘uitvinder’ van nepnieuws: (Sovjet-)Rusland. “De communisten hebben een grote traditie op het gebied van nepnieuws.” Onder Vladimir Poetin is het fenomeen verder verfijnd, vertelt Smeets. Rusland herbergt nu naast een staatsmedia-apparaat ook ‘trollenfabrieken’ en voert botnet-operaties uit. Kortom: nepnieuws en andere vormen van desinformatie zijn voor de Russen niets minder dan een vorm van oorlogsvoering.

Russische hoax over MH17 ('de Oekraïeners hebben hem neergeschoten') had effect in Nederland: o.a. Baudet ging ermee aan de haal. #nepnieuws

— Stimuleringsfonds voor de Journalistiek (@SVDJnieuws) March 9, 2017

In Amerika is de mist van desinformatie lang niet zo dik als in Rusland, maar ook daar zijn zorgen. In de VS werd gespeculeerd dat nepnieuws over Clinton de overwinning aan Trump heeft geschonken (al is daar geen bewijs voor). Groenhuijsen: “De Hillary-haat is wijdverspreid en heeft haar de kop gekost. Ik ben ervan overtuigd dat alle verzonnen verhalen over Clinton door de jaren heen een rol hebben gespeeld in haar verlies.”

Nepnieuws is niet de verantwoordelijkheid van techbedrijven als Facebook

De Amerikaan Newton heeft van het trio sprekers inhoudelijk het meest doorwrochte verhaal. Hij vertelt over de vijf fronten waar nepnieuws bestreden moet worden: 1) technologie; 2) de journalistiek zelf; 3) het maatschappelijk bewustzijn; 4) wetenschappelijk onderzoek en 5) onderwijs.
Newton waakt ervoor om het nepnieuwsprobleem op het bordje van techbedrijven te schuiven  – “nepnieuws is de verantwoordelijkheid van ons allemaal” – maar hij vindt wel dat ze meer kunnen doen. “Platformen als Facebook kunnen bijvoorbeeld tools ontwikkelen die gebruikers ‘mediawijzer’ maken en hen met speciale features belonen voor hun begrip van het nieuws.”

Betere journalistiek

De taak voor de journalistiek is volgens Newton om transparanter te worden en een meer betrokken relatie met het publiek op te bouwen. “We moeten laten zien hoe we werken, en altijd naar alle bronnen doorlinken. Het is onze morele plicht om ons werk te tonen en elke vergissing recht te zetten.” Journalisten zouden meer belang moeten hechten aan hoe het publiek naar ze kijkt. “Veel journalisten vinden ten onrechte niet dat het hun taak is om het publiek te vertellen over hun vak.”

 
In Rusland is zichtbaar hoe nepnieuws gedijt bij afwezigheid van goede journalistiek. Smeets vindt dat Nederlandse media meer moet investeren in specialisten. “Het is ongelofelijk belangrijk dat de journalistiek blijft investeren in mensen met een sterke portefeuille”, zegt hij. “Maar ik ben bang dat het omgekeerde het geval is.”
Groenhuijsen gaat het verst in zijn kritiek op de journalistiek. Hij zegt dat de ‘mainstream media’ jongeren kwijt zijn. Die jongeren zijn vervolgens informatie gaan consumeren op plekken waar ze blootgesteld worden aan nepnieuws. “Jongeren voelen zich niet meer thuis bij de mainstream media. Bij hun geklaag over nepnieuws denk ik: get a grip.”

Kapstok

Nepnieuws verwordt vanavond regelmatig tot een kapstok voor meningen over journalistiek, politiek en samenleving. Ook het woord zelf wordt ter discussie gesteld. Smeets vindt het een ongeschikte term en geeft de voorkeur aan ‘desinformatie’. Groenhuijsen rekt het begrip op zijn beurt juist op: hij vindt dat het ook ‘nepnieuws’ is wanneer politici onhaalbare voorstellen als een Koran-verbod doen.
Maar Newton bakent het onderwerp gedeciceerd af: “Ik geloof dat woorden betekenis hebben en dat we zorgvuldig moeten definiëren. Sommige dingen zijn propaganda, sommige dingen zijn slechte journalistiek. Nepnieuws is doelbewust ontworpen om te misleiden; het is oplichting.”
Een uniek en ernstig probleem dus. Maar de Amerikaan vindt niet dat elimineren van nepnieuws het doel moet zijn. “Een betere wereld komt niet tot stand dankzij het uitbannen van kwaadaardigheid, maar dankzij de aanwezigheid van vrijheid.”
Foto’s door Sean van der Steen, video door Layla Hesseling
 
 
 

Volledig videoverslag