Publeaks wil klokkenluiden per smartphone makkelijker maken

Het principe van Publeaks is in feite niets anders dan de vroegere ‘bruine envelop’, waar je gevoelige informatie in schoof, het adres van een redactie op schreef, een postzegel op plakte en die je in een dorp verderop op de post deed. “Het verschil is dat het nu online kan”, zegt projectleider Marcel Oomens, “en met een hoge mate van anonimiteit en privacy.”
Toen Publeaks begon in 2013, op initiatief van Teun Gautier, was de gedachte: we bouwen het digitale doorgeefluik, lanceren de website en hebben er geen omkijken naar, vertelt Oomens. Die aanname was te optimistisch. Uit de rondgang in 2015 langs gebruikers – vooral media, de klokkenluiders zijn immers anoniem – bleek weliswaar dat er vraag was naar een dergelijk platform, maar er was ook ruimte voor verbetering. Het gebruiksonderzoek en de daaruit voortvloeiende aanpassingen zijn gesubsidieerd door het Stimuleringsfonds.

Hoogdravend taalgebruik

De gebruiksvriendelijkheid liet wel eens te wensen over, zegt Oomens, en de website-teksten bevatten veel hoogdravend taalgebruik. Dat is veranderd. “We legden de nadruk op de noodzaak van klokkenluiders voor een gezonde democratie, maar deze waarden bleken niet bij de gebruikers aan te slaan. Voor mensen die in het bezit zijn van gevoelige informatie is het belang van die casus voor henzelf of hun buren aansprekender dan een abstract, democratisch belang.”
Ook de werkwijze moest beter uitgelegd: welke informatie geschikt is, hoe de bronnen te uploaden, wat de anonimiteits- en privacygarantie inhoudt, wat er vervolgens met de tips gebeurt. Het team achter Publeaks integreerde filmpjes en andere methoden om het hele proces te visualiseren. Verwachtingen moesten bijgesteld. “Er waren klokkenluiders die ervan uitgingen dat de gegevens die zij gelekt hadden de volgende dag in de krant zouden staan.”

Veel klokkenluiders zijn helemaal niet zo gebrand op anonimiteit

Journalisten hadden, op hun beurt, de verwachting in contact te komen met de tipgever. Met de oude versie van Publeaks kon dit in principe wel, maar het vereiste speurwerk. Dus ook aan de versimpeling hiervan is gewerkt: klokkenluiders krijgen nu een inlogcode nadat ze informatie hebben geupload. Hiermee kunnen ze via de website, nog steeds anoniem, in gesprek treden met een redacteur. Wat blijkt, zegt Oomens: veel van de lekkers zijn helemaal niet zo gebrand op hun anonimiteit. “De meeste mensen die documenten uploaden willen voornamelijk inspraak in hoe ze in de media verschijnen. Ze willen voorkomen dat ze zichzelf plotseling met naam, toenaam en foto op een voorpagina zien staan. Maar na een goed gesprek blijken veel klokkenluiders best bereid hun identiteit prijs te geven.”
Over het effect van de aanpassingen aan het platform is weinig bekend. Een consequentie van de hoge mate van privacy die de site waarborgt, verklaart Oomens. “We hebben geen adressen om beoordelingsformulieren naar te versturen, geen data over aantallen bezoekers, geen geografische gegevens. Dit is allemaal informatie waaruit de identiteit van een klokkenluider kan worden herleid.”

Belangrijke onthullingen

Zelfs over het aantal verkregen documenten zijn geen concrete cijfers, alleen anekdotische schattingen van de aangesloten media. “We weten dat op basis van Publeaks-tips tussen de 200 en 300 artikelen zijn geschreven. Dat komt neer op ongeveer een verhaal per week.” Het staat buiten kijf dat Oomens dit aantal graag hoger had gezien, maar tegelijkertijd ziet hij het als bevestiging van Publeaks’ bestaansrecht. Oomens: “De tips hebben geleid tot mooie en belangrijke onthullingen.” Hij noemt een high-profile stuk als het artikel over de interim-directeur van Humanitas die voor meer dan een ton aan onkosten opstreek. Maar het zijn de kleinere verhalen die Oomens, en met hem vele anderen, het meest raken. “Een prachtig voorbeeld is het stuk over een aankomende student met een lichamelijke beperking, die zwijggeld van een Gelderse hogeschool ontvangt omdat de instelling de student geen plek wil bieden. De hogeschool had niet de vereiste voorzieningen. Ongelooflijk toch, dat zoiets nog kan?”
Willen we dat er meer klokkenluiders opstaan, zegt Oomens, dan moeten we meer aandacht vragen voor de rol van klokkenluiders in een democratie. We moeten de discussie op gang brengen: wat draagt een klokkenluider bij, en stellen we deze wel in een positief daglicht? De vraag is hoe je zo’n discussie aanzwengelt. “Wij hebben geprobeerd het onderwerp onder het voetlicht te brengen met de bundeling van een selectie Publeaks-verhalen, begeleid door de toelichting van een redacteur die vertelt over het proces van tip tot artikel.”

Onder het lezerspubliek moet het besef groeien dat je anoniem een misstand aan de kaak kunt stellen

Maar ook de aangesloten media kunnen hun bijdrage leveren door te vermelden dat een verhaal mogelijk is gemaakt door een Publeaks-tip. ”Onder het lezerspubliek moet het besef groeien dat je anoniem een misstand aan de kaak kunt stellen, en dat er ook daadwerkelijk iets met de ingezonden informatie gebeurt”, zeg Oomens. Uiteindelijk zijn het óók de redacties die hier de vruchten van plukken. Volgens hem zien de media die naar Publeaks verwijzen het aantal tips dat bij hen binnenkomt toenemen.
Sinds Publeaks de tweede fase in ging, valt het platform onder Free Press Unlimited (FPU), een stichting die zich internationaal bekommert om persvrijheid. “FPU heeft soortgelijke projecten elders in de wereld”, zegt Oomens, “en dat werkt twee kanten op. Ervaringen met Publeaks kunnen we elders toepassen en vice versa.” In Mexico ziet FPU bijvoorbeeld hoe de promotie van Mexico-leaks door de media zelf resulteert in veel openbaringen van lezers, die weer leiden tot een follow-up.

Profiteren van de smartphone

Het volgende project van Publeaks? Oomens hoopt dat het platform kan profiteren van het feit dat iedereen tegenwoordig een smartphone met camera heeft. Het mobiel uploaden van documenten is nu nog vrij lastig, zegt Oomens. “Het zou een grote stap voorwaarts zijn als we de website toegankelijker kunnen maken voor mobiele gebruikers, zonder in te boeten aan privacy.”
Ondertussen blijft Publeaks onverminderd relevant. Denk aan het referendum over de sleepwet. Denk aan de Paradise Papers. Oomens: “FPU was voorheen vooral werkzaam in ontwikkelingslanden, maar nu de persvrijheid in het westen onder druk staat hebben we ook hier steeds meer te doen.” Publeaks moet verhalen boven water blijven krijgen, zegt Oomens, en de onmisbaarheid van klokkenluiders blijven benadrukken.