Bedreigingen, geweld en intimidatie: hoe bereid je studenten journalistiek daarop voor?

Maatschappelijk gevoelige onderwerpen

Veel studenten lopen stage bij dagbladen of televisieprogramma’s. ‘Daar gaan ze journalistiek te werk’, zegt Pleijter. ‘Met goede intenties. Maar als een artikel gepubliceerd wordt, krijgen sommige studenten ineens een hoop kritiek op sociale media over zich heen. Opmerkingen dat ze van de staatsmedia zijn, bijvoorbeeld. Of een foto van hen wordt van sociale media geplukt en ergens anders gepubliceerd.’

Vooral bij verhalen over gevoelige onderwerpen is dat risico aanwezig. Pleijter: ‘Een student schreef een artikel over familieleden die van mening verschilden over vaccinaties. Daar kwamen veel intimiderende reacties op van anonieme accounts. Maar het gebeurt ook bij onderwerpen als windenergie en klimaat.’

Steeds meer agressie

I&O Research doet in opdracht van PersVeilig onderzoek naar agressie en bedreigingen richting journalisten. Waar in 2017 zes op de tien journalisten te maken kregen met zulk gedrag, waren dat er in 2021 meer dan acht op de tien. Voor 28 procent van hen is dit zelfs dagelijks of wekelijks aan de orde.

De reden voor de toename? Daar doet het WODC (kennisinstituut voor het ministerie van Justitie en Veiligheid) momenteel onderzoek naar. Voor vier op de tien journalisten heeft agressie en bedreiging invloed op hun werk. Ze hebben er minder plezier in of zijn voorzichtiger met hun publicaties.

Alexander Pleijter, docent online journalistiek bij Universiteit Leiden.

Jezelf leren beschermen

Ook voor stagiairs is het schrikken, merkt Pleijter. ‘Gelukkig worden die van ons goed begeleid door de redacties. Ook wij realiseerden ons dat we niet meer om het onderwerp heen kunnen.’ De afgelopen paar jaar komt persveiligheid dus meer aan bod tijdens colleges. Ook gaf techjournalist Daniël Verlaan van RTL Nieuws een gastcollege over digitale veiligheid.

Daarnaast krijgen de masterstudenten uit Leiden dit jaar voor het eerst een workshop van PersVeilig, een initiatief van de NVJ, het Genootschap van Hoofdredacteuren, de Politie en het Openbaar Ministerie. Die training is heel praktisch. De gastdocent geeft concrete tips en waarschuwt er bijvoorbeeld voor dat mensen misbruik kunnen maken van persoonsgegevens en foto’s die je online deelt. Ook doen studenten een rollenspel, waarbij ze oefenen met reageren op agressief gedrag.

Bij Fontys Hogeschool Journalistiek en de masteropleiding Journalistiek aan Rijksuniversiteit Groningen komt PersVeilig al wat langer langs. Daniëlle Arets is lector Journalistiek en Verantwoorde Innovatie bij Fontys. ‘Onze tweedejaarsstudenten krijgen die training standaard aangeboden. Later in de opleiding kunnen ze er nog een update van krijgen, als ze dat willen.’

Daarnaast organiseert de hbo-opleiding aparte sessies rondom heftige incidenten. Denk aan de oorlog in Oekraïne, de moord op Peter R. de Vries en de avondklokrellen in Eindhoven. Arets: ‘Die sessies zijn niet verplicht, maar worden goed bezocht. We bespreken de gebeurtenissen en nodigen journalisten uit om te vertellen over de risico’s van het vak. Hoe kun je jezelf goed beschermen?’ 

Verder besteden Arets en haar collega’s veel aandacht aan digitale veiligheid. Bijvoorbeeld binnen de vakken datajournalistiek en onderzoeksjournalistiek. ‘In gastcolleges leren studenten bijvoorbeeld om te gaan met wachtwoordbeveiliging en persoonsgegevens. Veel studenten staan al tijdens de opleiding als freelancer ingeschreven. Via het register van de Kamer van Koophandel zijn hun adresgegevens makkelijk te achterhalen. Daar hebben ze vragen over. En terecht.’

Daniëlle Arets, lector Journalistiek en Verantwoorde Innovatie bij Fontys.

Persoonlijke ervaringen

Ook Bart Brouwers merkt dat het onderwerp persveiligheid leeft onder studenten. Brouwers is hoogleraar Journalistiek en Mediastudies aan Rijksuniversiteit Groningen en verantwoordelijk voor het praktische curriculum. ‘Lange tijd speelde de veiligheid van Nederlandse journalisten vooral als ze naar conflictgebieden gingen. Nu lopen ze ook in Nederland gevaar.’

Veel docenten aan de masteropleiding, waaronder Brouwers zelf, zijn actief in de journalistieke praktijk. ‘Ik heb ze gevraagd om persveiligheid in hun colleges mee te nemen. Ook gastdocenten vraag ik het onderwerp te behandelen. Het liefst aan de hand van eigen ervaringen, want daarmee breng je de boodschap vaak het beste over. En iedereen heeft weleens iets heftigs meegemaakt.’

Zelf vertelt Brouwers bijvoorbeeld dat hij vaak dreigbrieven ontvangt. Met een boodschap als: ‘Als je nog een keer een slecht verhaal over me schrijft, weet ik je te vinden.’ Ook zat hij eens in de auto bij iemand die hij interviewde, op een afgelegen terrein. ‘De persoon in kwestie trok ineens het dashboardkastje open. Hij praatte gewoon door, maar ik zag wel een pistool liggen. Dat gebaar was duidelijk intimiderend bedoeld.’

Hoe heftig zo’n voorbeeld ook is, Brouwers vindt het belangrijk het onderwerp ook te nuanceren. ‘Ik wil voorkomen dat studenten straks met angst het vak ingaan. Daarom maken we ook duidelijk dat de meeste mensen die journalisten bedreigen, zich stoerder voordoen dan ze zijn. De eerste keer schrik je enorm, op den duur kun je wat meer afstand nemen. Het is niet leuk, maar het gebeurt gewoon.’

Hoe reageren studenten op de toegenomen risico’s van het journalistieke vak? ‘De boodschap landt zeker’, zegt Brouwers. ‘Ze waarderen de praktische tips van gastdocenten enorm. Sommige studenten worden echt wakkergeschud.’ Ook Pleijter merkt dat studenten soms verrast zijn door de dreiging. ‘Ze vinden de training van PersVeilig heel nuttig en voelen zich beter voorbereid op de vervelende kanten van het vak.’

Niet klaar na de studie

Enkele studenten zijn inmiddels bewust terughoudend in het publiceren van hun eigen naam bij een artikel. Pleijter: ‘Dat bespreken we ook. Is jezelf onzichtbaar maken als journalist dan de oplossing?’

Voor sommige Leidse studenten hebben de agressie en bedreigingen impact op hoe ze hun toekomst als journalist zien. Het kan een reden zijn om toch niet voor de ‘harde’ kant van de journalistiek kiezen. Brouwers probeert dat te voorkomen door te benadrukken dat intimiderend gedrag in de hele journalistiek speelt. ‘Tuurlijk, als je misdaadjournalist wordt, zijn de gevaren groter. Maar ook in de sportjournalistiek heb je te maken met agressie.’

De hoogleraar Journalistiek probeert zijn studenten zo goed mogelijk voor te bereiden op de realiteit van de praktijk. Maar ook werkgevers hebben daar een rol in, benadrukt hij. ‘Die begeleiding is niet klaar na de studie.’ Arets sluit zich daarbij aan. ‘Persveiligheid gaat iedereen binnen de journalistiek aan. Het heeft het denken van studenten over de journalistiek zeker gekleurd. Tegelijkertijd toont het hopelijk aan hoe belangrijk het vak is. Uitdagend, maar ook mooi en maatschappelijk relevant.’

Bart Brouwers, hoogleraar Journalistiek en Mediastudies aan Rijksuniversiteit Groningen. Foto: Marcel van Hoorn