Van longreads tot een podcast over supermarkt Jumbo: hoe onderzoekscollectief Spot On Stories zichzelf steeds vernieuwt

Ieder verhaal dat collectief Spot On Stories maakt, komt voort uit onderzoek. Maar de vorm kan net zo goed een televisiereportage als een longread zijn. Of een podcast: deze zomer kwam ‘Hoge Bomen’ uit, over de macht van supermarktketen Jumbo. Sinds de start begin 2019 lukt het Spot On Stories steeds beter om het juiste publiek voor ieder verhaal te vinden. Hun kracht zit in het samen doen: ‘We zijn even vrij als een freelancer: als we iets willen proberen, doen we het. Maar dankzij het collectief hebben we daarbij een vangnet.’

Als je naar de lijst met publicaties op de website van Spot On Stories kijkt, valt direct op: dit onderzoekscollectief beperkt zich niet tot één journalistieke vorm. Zo maakten ze bijvoorbeeld een serious game en een VR-film, waarbij je in de rol kruipt van een Brabantse boer die vreest voor het voortbestaan van zijn bedrijf. En een extra toegankelijke publicatie over hoe de samenleving mensen met een beperking uitsluit, met onder andere een luisterversie, een uitleganimatie en een artikel in eenvoudige taal.

Het experimenteren met vormen is een van de pijlers van Spot On Stories, legt Mattijs Smit uit. Hij richtte het onderzoekscollectief begin 2019 op met Beike Looijse en Jolien van de Griendt, toen ze alledrie als freelancer bij Omroep Brabant werkten. ‘Daar maakten wij vooral de researchverhalen en de langer lopende dossiers,’ zegt hij. ‘We maakten mooie verhalen, maar de vorm was altijd hetzelfde: een longread of een televisiereportage. Het begon bij ons te knagen dat een grote groep mensen daarmee niet werd bereikt.’

Voorbij de kliktoppers

Iets anders wat ze dwars begon te zitten: de beperkte tijd die ze kregen voor hun onderzoeken en producties. ‘De focus lag erg op de kliktoppers,’ zegt Smit. ‘We merkten alledrie dat we de behoefte hadden dieper op onderwerpen in te kunnen gaan.’ Toen het Stimuleringsfonds voor de Journalistiek een subsidieronde voor meerjarige journalistieke projecten opende, was dat een kans voor de drie om hun ideeën in de praktijk te brengen. Ze stuurden een aanvraag in, die werd goedgekeurd.

Bijna vier jaar later is de samenstelling van de groep veranderd – Van de Griendt vertrok, Tobias van der Valk en Anna Deems kwamen erbij – maar het doel nog altijd hetzelfde. Diepgravende onderzoeksverhalen maken en daarbij een vorm kiezen die bij het verhaal past. Dat betekent niet dat er bij elke productie een bijzondere vertelvorm gekozen wordt. Soms volstaat een ‘gewoon’ artikel of een videoreportage, zegt Smit. ‘Het gaat erom dat we het publiek bereiken dat het verhaal moet horen. Daar denken we van tevoren heel goed over na.’

Zo ook bij hun nieuwste productie, het eerste seizoen van BNR-podcast Hoge Bomen. Het idee daarvoor ontstond ongeveer een jaar geleden, zegt Van der Valk. Destijds onderzocht hij voor Pointer de droogte die het Nederlandse landschap teisterde. Een van de conclusies: vanwege de droogte legden boeren pulsen aan om water uit diepere grondlagen te halen, met forse schade aan de natuur tot gevolg. ‘Boeren waren daarbij het eindpunt,’ zegt Van der Valk. ‘Maar ik was benieuwd naar het verhaal daarachter. Waarom kijken we niet naar de supermarkten die de producten van de boeren afnemen?’

Het verhaal van Jumbo

Samen met collega Beike Looijse dook hij in het onderwerp. Een invalshoek was snel gevonden: het verhaal achter supermarktketen Jumbo. De Brabantse roots van het bedrijf matchten goed met de regionale focus van het onderzoekscollectief. En de geschiedenis van de onderneming – hoe de familie Van Eerd Jumbo ontwikkelde van een enkele groothandel tot een van de grootste supermarktketens van het land – bood een mooie achtergrond om het verhaal aan op te hangen.

Collectieven als Spot on Stories kunnen losser nadenken over de vorm van een verhaal

Ook daarbij stelden ze zichzelf weer de vragen: wie moet dit verhaal horen, wie willen we bereiken? En welk medium past daarbij? Uiteindelijk kwamen ze uit bij BNR Nieuwsradio. ‘Omdat die zender veel doet met bedrijven en voor een groot deel een zakelijk publiek heeft,’ zegt Smit. ‘En omdat we graag iets met audio wilden doen, want een podcastserie is een toegankelijke vorm die zich goed leent voor diepgravende journalistiek.’ Hoge Bomen – Jumbo, van supermarkt naar supermacht is sinds juli te beluisteren bij BNR.

Dat proces van een idee verzinnen, uitdenken en vervolgens uitvoeren kan best spannend zijn voor een collectief. Want voordat er een opdrachtgever is gevonden, is het nog niet zeker dat de uren die je in het project steekt ook daadwerkelijk iets op gaan leveren. Alle leden van Spot On Stories werken voor ongeveer 50 procent van de tijd voor het onderzoekscollectief en verdienen daarnaast ook nog geld met eigen freelance klussen. Als collectief hebben ze drie inkomstenbronnen: hun producties, trainingen die ze geven en subsidies vanuit verschillende fondsen. ‘Dat laatste hebben we nog wel nodig om het financiële plaatje rond te krijgen,’ zegt Smit. ‘En de trainingen leveren nog niet zoveel op,’ vult Van der Valk aan.

Groter en beter 

In de toekomst wil de groep blijven doen wat ze nu doen, maar dan ‘groter en beter’, zegt Deems. ‘In het begin moesten we ons nog bewijzen. Nu krijgen we langzaamaan het idee dat opdrachtgevers weten wie we zijn en waar we voor staan.’ Als onderdeel van die groei is Spot On Stories aan het nadenken over het installeren van een Raad van Advies, mede vanwege goede ervaringen met externe ‘adviseurs’ in het verleden. Zo schakelden ze de hulp in van onderzoeksjournalisten Bas Haan en Kees van den Bosch, die als een mentor fungeerden. Smit: ‘Bas Haan heeft ons bijvoorbeeld geleerd om knopen door te hakken. Dan had ik het idee dat ik nog veel meer informatie nodig had om tot een verhaal te komen, maar zei hij: begin gewoon maar met schrijven.’

Een andere professional van wie het onderzoekscollectief de hulp heeft ingeroepen is freelanceconsultant Evelien Kunst, die Spot On Stories helpt na te denken over hun bedrijfsstrategie. Ze was van 2012 tot 2015 directeur van NOOR, een internationaal collectief van fotojournalisten. ‘De fotojournalisten bij ons collectief destijds waren toen nog heel individueel bezig,’ zegt Kunst. ‘Wat ik heel leuk vind aan Spot On Stories is dat ze altijd in een team werken. En hoe eerlijk en open ze naar elkaar toe zijn.’

Kunst herkent in de oprichting van onderzoeksjournalistieke collectieven een ontwikkeling die al eerder in de fotojournalistiek te zien was. ‘Twintig jaar geleden waren de fotojournalisten de eerste die werden ontslagen op krantenredacties,’ zegt ze. ‘Fotografen hadden de keuze: lid worden van een groot agentschap, of freelancer worden.’ Veel fotojournalisten die kozen voor dat laatste verenigden zich vervolgens in collectieven.

Dat heeft ook binnen de onderzoeksjournalistiek de toekomst, denkt ze. ‘Want hoewel er op traditionele redacties ruimte is om onderzoeksjournalistiek te bedrijven, zitten ze vaak vast in bepaalde structuren. Bijvoorbeeld in de keuze van de vorm die een verhaal krijgt. Een groot voordeel van collectieven als Spot On Stories is dat zij veel losser over zulke dingen kunnen nadenken.’

Vangnet

Ondertussen blijven de journalisten van Spot On Stories experimenteren met vernieuwende vertelvormen. Recentelijk kwam daar live journalism bij. Samen met Omroep West en het het Amsterdamse debatcentrum De Balie gaat de onderzoeksgroep het podium op voor een project over jeugdcriminaliteit. En er wordt nagedacht over een meetup naar aanleiding van de podcast over Jumbo. ‘Als je in dienst bent en iets innovatiefs wilt doen, krijg je te maken met allerlei managementlagen,’ zegt Deems. ‘Wij zijn wat dat betreft even vrij als een freelancer: als we iets willen proberen, doen we het. Maar dankzij het collectief hebben we daarbij wel een vangnet, net als iemand die in dienst is. Die combinatie maakt het zo fijn om in een collectief te werken.’