De woorden die corona kleuren – het vocabulaire van de persconferenties

Nieuws |
  • Redactie
  • 07 juni 2020
  • 883 woorden , 4 min. lezen

Door Iris Hendriks, Lisa Dekker, Tim van der Steen en Lot Buis

In de speeches is de woordkeuze weloverwogen, maar de aandacht van het Kabinet verschuift van de pers naar het volk. Hoe geven woorden de crisis kleur en welke gaan een eigen leven leiden?

Van torentje naar katheder

Als vadertje staat spreekt minister-president Mark Rutte het volk toe in zijn speech vanuit het Torentje. Verbinden moet hij, contact leggen doet hij. Compleet uniek, hoe anders dan de kille persconferenties die we kennen. Het is de ‘solidariteit’ en het ‘wij-gevoel’ dat naar voren komt als je de persconferenties ontleedt op woordniveau. We trekken transcripties van de zeventien grootste* uit elkaar, filteren de lidwoorden eruit en het woord we komt direct bovendrijven: maar liefst 754 keer wordt het genoemd. Woorden als wij, elkaar, samen en iedereen versterken het beeld van verbondenheid. ‘Dat past bij de strategie van het kabinet,’ vertelt politiek verslaggever Marieke van de Zilver (RTL Nieuws). ‘Zo wil het kabinet mensen meenemen in de boodschap.’

Vinden van vorm: van zakelijk naar verbindend

Vanaf 17 maart worden kijkers rechtstreeks aangesproken tijdens de start van de persconferentie met ‘goedenavond’ of ‘welkom’. Het kabinet kiest er zo voor om mensen rechtstreeks aan te spreken. Volgens Van de Zilver is het kabinet slim genoeg om te beseffen dat er veel mensen kijken en passen ze hun speeches daarop aan. ‘Normaliter stel je als journalist vragen die ik moet weten voor onze uitzending. Maar veel mensen zagen de  persconferenties als een soort talkshow. Als journalisten niet de vragen stelden die mensen op de bank hadden, kreeg je veel kritiek. Dat maakt de dynamiek van zo’n persconferentie anders en daar maakt het kabinet slim gebruik van.’

Het kantelpunt

Opvallend is dat de persconferenties vanaf 25 maart meer structuur krijgen. Aan het begin van de persconferenties wordt steeds duidelijker wat de kijker kan verwachten. Voorzichtige suggesties veranderen in duidelijke richtlijnen; steeds vaker voert de gebiedende wijs de boventoon. Op 15 maart klinkt nog ‘u kunt als richtlijn ongeveer 1,5 meter afstand hanteren,’ dat kunnen we ons al lang niet meer voorstellen.

Er worden ook wat proefballonnetjes opgelaten die stiekem maar weinig genoemd worden en toch het publieke debat domineren. Het ‘nieuwe normaal’ wordt bijvoorbeeld maar zes keer genoemd. Politiek verslaggever Marieke Van de Zilver reageert verbaasd. ‘Het ‘nieuwe normaal’ dat is zó’n Ruttiaanse term,’ reageert ze. ‘Ook ‘anderhalve meter samenleving’ en ‘intelligente lockdown’ zijn termen die uit Rutte’s koker komen.’ Veel van die woorden gaan een eigen leven leiden buiten de persconferenties. Van de Zilver: ‘Dat zag je bijvoorbeeld ook bij ‘1 juno’.’ Saillant detail: in de transcripten van de speeches is het woord juno consequent in juni veranderd.

Nadruk op positieve

De nadruk wordt in de speeches vooral gelegd op het positieve. Er is weinig sprake van negativiteit en enge woorden lijken tot een minimum beperkt. Een voorbeeld: corona wordt in de 17 persconferenties maar 42 keer genoemd, tel daar het woord virus bij op en de teller blijft nog steeds onder de 150 staan. Zeer beperkt als je bedenkt dat er in totaal 32.647 woorden uitgesproken zijn.

Hoogleraar Paul ‘t Hart, gespecialiseerd in crisiscommunicatie: ‘Dat is denk ik ook wel logisch. Ik las pas een boek over hoe leiders gebeurtenissen framen door woordgebruik. Dat was hier nauwelijks nodig want de pandemie was er gewoon. Mensen gingen dood en er was plotseling crisis. Covid-19 of corona hoefde je niet eens te noemen, dat kon je impliciet houden want het zat bij iedereen al in het hoofd.’

In plaats daarvan neemt het aantal complimenten aan het volk vanaf 23 maart een vlucht en worden persconferenties vaker afgesloten met een emotionele of verbindende boodschap. ‘Het kabinet legt bewust de nadruk op het positieve, omdat ze mensen geen standje willen geven. Ze willen benadrukken dat veel mensen het juist heel goed doen,’ vertelt Van de Zilver.

Verraad en falen

Tijdens de persconferenties is volgens ‘t Hart stevig gewerkt aan saamhorigheid door middel van woordgebruik. Toch is het volgens de hoogleraar maar de vraag of dat ‘wij-gevoel’ kan worden vastgehouden als straks de miljarden op zijn, lobbies aan het werk gaan en harde keuzes moeten worden gemaakt. ‘Dan komt ook de kritiek van de oppositie. Voor wie aan het kortste eind trekt, is het een kwestie van tijd tot bepaalde bestuurlijke acties – of niet acties – gezien gaan worden als verraad of falen.’

Verantwoording

Voor deze tekstanalyse hebben we de letterlijke transcripties van de rijksoverheid website gebruikt. Hierbij maakten wij een selectie van zeventien persconferenties. Dit waren voornamelijk de persconferenties op dinsdagavond, soms week de dag of tijd af. De precieze lijst vind je hieronder.

* Geanalyseerde persconferenties: 09-03-2020; 12-03-2020; 15-03-2020; 17-03-2020; 19-03-2020; 23-03-2020; 25-03-2020; 31-03-2020; 02-04-2020; 07-04-2020; 15-04-2020; 21-04-2020; 06-05-2020; 13-05-2020; 19-05-2020; 20-05-2020; 27-05-2020.

Foto: ANP

Lees verder

Dit is een van vijf artikelen die voortkomen uit het project datajournalistiek van het talentprogramma onderzoeksjournalistiek IMPACT. Lees hier meer over het programma. Lees ook de andere vier artikelen:

Tot de dood ons scheidt: minder scheidingen tijdens coronacrisis, maar vaker een overlijden

Nederlandse corona-aanpak lijkt beter voor ondernemers dan Zweedse

Dagje strand of in het park: Nederlanders laten stap voor stap de teugels vieren

Man of vrouw – wie wordt het hardst getroffen door corona?

Nieuwsbrief

Ontvang ons laatste nieuws
Hidden
Dit veld is bedoeld voor validatiedoeleinden en moet niet worden gewijzigd.