Help, een juridisch conflict: wat kun je dan doen als kleine onderzoeksredactie?

Je doet onderzoek, publiceert er een artikel over en vervolgens dreigt een van de personen of organisaties uit je verhaal met een rechtszaak. Als kleine of beginnende onderzoeksredactie sta je dan voor een aantal vragen. Bijvoorbeeld: wat gaat dit ons kosten, en hoe gaan we dat betalen? Er zijn opties, óók voor wie geen groot mediaconcern achter zich heeft staan.

Nog maar twee jaar zijn ze bezig, de journalisten van de gezamenlijke onderzoeksredactie van RTV Noord, RTV Drenthe, Omroep Fryslân en RTV Oost. Toch hebben ze al verschillende keren te maken gehad met juridische dreiging. Zoals bij een onderzoek naar de resultaten van een reclamecampagne die Noord-Nederland op de kaart moest zetten. ‘Brieven, telefoontjes en mails, met als boodschap: als u publiceert, stappen wij naar de rechter’, zegt coördinator Goos de Boer. Tot een rechtszaak kwam het (nog) niet, maar volgens De Boer is de ‘juridische druk’ maanden na publicatie nog steeds aanwezig.

De onderzoeksredactie van de vier omroepen maakt deel uit van een recente golf aan lokale onderzoeksjournalistieke initiatieven. Naast bestaande media die weer een onderzoeksteam op poten zetten, ontstaan er ook freelancecollectieven met een (gedeeltelijke) focus op regionale journalistiek, zoals Spot on Stories en Onderzoekscollectief Spit. Vaak maken ze gebruik van subsidieregelingen van het Stimuleringsfonds voor de Journalistiek, het Fonds BJP of door gemeenten opgerichte mediafondsen.

Die nieuwe of hernieuwde initiatieven krijgen vaker te maken met juridische uitdagingen. Hoe kun je je als kleine redactie beschermen tegen de juridische macht van de organisaties en instanties die je onderzoekt?

Journalistieke kwaliteit

De eerste stap die De Boer zet als er een dreigend telefoontje van een advocaat binnenkomt, is contact opnemen met hoofdredactie van de betrokken omroepen. ‘Dan kijken we samen nog eens goed naar een artikel. Dat maakt een verhaal journalistiek alleen maar beter.’ Op het moment dat er een dagvaarding op de mat ploft komt de huisadvocaat van de omroep in actie, maar dat is nog niet nodig geweest.

Volgens Petra Oudhoff, jurist bij de Nederlandse Vereniging voor Journalisten (NVJ), is voorkomen beter dan genezen. ‘Je kunt voorkomen dat je juridisch kwetsbaar bent door zorgvuldige ethische afwegingen te maken, bijvoorbeeld over het noemen van namen van mensen die ergens van beschuldigd worden. Ook door hoor en wederhoor toe te passen en gebruik te maken van meerdere bronnen kom je al een heel eind. Dan is een publicatie niet snel onrechtmatig.’

Als iemand naar aanleiding van een publicatie dreigt met juridische stappen, is het verstandig eerst met de persoon in kwestie om tafel te gaan zitten, zegt Oudhoff. ‘Soms is dat al voldoende. Zet de andere partij toch door, dan moet je twee dingen voor elkaar hebben: de rechtshulp zelf en idealiter ook een aansprakelijkheidsverzekering.’

Rechtshulp

Voor dat eerste kunnen journalisten sinds 2019 aankloppen bij Balie Persvrijheid, opgericht door de NVJ in samenwerking met het Persvrijheidsfonds. ‘We boden voor die tijd ook al juridische hulp, maar die was alleen voor onze leden’, zegt Oudhoff. ‘In 2017 bleek uit onderzoek van de nationale ombudsman dat journalisten kwetsbaar zijn voor bedreigingen en juridische procedures. Toen hebben we het initiatief genomen voor twee organisaties: PersVeilig voor hulp aan bedreigde journalisten, Balie Persvrijheid voor juridische ondersteuning.’

Veruit de meeste hulpvragen die bij Balie Persvrijheid binnenkomen zijn afkomstig van freelancers, ook kleine omroepen kunnen er terecht, net als redacties die zich geen rechtshulp kunnen veroorloven. De diensten die de balie biedt zijn gratis en variëren van het meelezen van een artikel voor publicatie tot het bieden van rechtshulp als er al een dagvaarding ligt.

Als het tot een rechtszaak komt kan de balie helpen met een aanvraag voor financiële ondersteuning bij het Persvrijheidsfonds. Die stichting, in 2007 door de NVJ en het Genootschap van Hoofdredacteuren opgericht, steunt ‘juridische procedures met een principieel karakter’ als de persvrijheid naar het oordeel van de stichting op het spel staat.

Zin voor zin factchecken

Het regelen van een aansprakelijkheidsverzekering, om de schade te dekken als een publicatie volgens de rechter toch onrechtmatig blijkt, is voor veel kleine redacties lastig. Goos de Boer laat weten dat dat vanwege de hoge kosten voor zijn redactie geen optie is. Ook voor onderzoeksplatform Investico, dat al vijf jaar aan de weg timmert, is zo’n verzekering volgens hoofdredacteur Jeroen Trommelen te kostbaar.

Trommelens redactie wapent zich door bijzonder zorgvuldig te werken, vertelt hij. Wat dat inhoudt? ‘We factchecken onze verhalen systematisch zin voor zin, publiceren altijd geannoteerde artikelen (met alle noten en verwijzingen), leggen aantijgingen vooraf voor en laten citaten uit interviews vooraf autoriseren. Ook leggen we in onze podcast Speurwerk verantwoording af over onze aanpak en dilemma’s die we in het onderzoek tegenkomen.’

Met effect, want ondanks serieuze dreiging heeft Investico nog nooit voor de rechter hoeven verschijnen. ‘Zelfs diverse zakenlui die we serieus in relatie hebben gebracht met witwassen en andere criminele activiteiten hebben het niet aangedurfd een procedure aan te spannen.’

Kapotprocederen

Dat een rechtsgang soms toch onvermijdelijk kan zijn bleek in 2008, toen journalist Eric Smit verzeild raakte in een langslepend juridisch conflict met zakenvrouw Nina Storms. Haar pogingen om de biografie die hij over haar schreef via de rechter tegen te houden of aan te passen kostten Smit tienduizenden euro’s aan advocaatkosten. Nadat Smit het boek in 2010 onaangekondigd publiceerde liet Storms beslag leggen op zijn persoonlijke bezittingen, waardoor hij tijdelijk geen toegang had tot zijn bankrekeningen.

Dat Smit de rekeningen van het advocatenkantoor überhaupt kon betalen was te danken aan de speciaal voor dat doel opgerichte Stichting Muckraker. ‘Vermogende mensen in Smits omgeving wilden hem helpen, maar wel anoniem blijven’, zegt secretaris Ad Heskes. ‘Door een stichting op te richten konden we dat garanderen, en waarborgen dat het geld goed terecht kwam’.

Uiteindelijk schikten de strijdende partijen buiten de rechtbank om: Smit schreef een addendum bij zijn boek waarin Storms haar reactie op de biografie kon geven, Storms stopte de drie juridische procedures die tegen Smit liepen.

Stichting Muckraker bestaat nog steeds, maar heeft sinds de zaak-Smit geen rechtszaken meer gesteund, al staat de stichting daar onder bepaalde voorwaarden nog steeds voor open. Heskes: ‘Een journalist moet het risico lopen “kapotgeprocedeerd” te worden en daarbij geen financiële ondersteuning ontvangen vanuit een grote redactie. En we moeten op het moment van de aanvraag de centen hebben, want daarvoor zijn we afhankelijk van geldschieters.’ Ook redacties die zelf niet de middelen hebben zich juridisch te verweren kunnen bij de stichting aankloppen.