De perstribune loopt leeg bij de gemeenteraad, maar een ‘gemeentejournalist’ blijkt niet de oplossing

De perstribunes van de 352 raadszalen in Nederland lopen leeg. Daarvoor waarschuwen journalisten, raadsleden en wetenschappers al jaren, want de lokale democratie heeft juist baat bij een stevige controle. Gemeentes besluiten op hun beurt om dan maar zelf verantwoording af te leggen aan hun inwoners. Ze investeren in gemeentelijke communicatie, maar dat zorgt zo nu en dan voor een confrontatie met de journalistiek, bleek in Almere en Oudewater. In aanloop naar de gemeenteverkiezingen spreekt IJsbrand Terpstra met betrokkenen in beide plaatsen. ‘Waarom raadsverslaggevers belangrijk zijn? Eigenlijk vraag je me dan waarom democratie belangrijk is.’

Na de gemeenteraadsverkiezingen van 2018 besluit de nieuwe coalitie van de gemeente Oudewater om een ‘gemeentejournalist’ aan te stellen. In een toelichting zeggen de lokale politici dat de journalist van het lokale weekblad IJsselbode geen goede verslagen van de gemeenteraadsvergaderingen schrijft. Dat moet veranderen. ‘De journalist die de raadsvergaderingen volgde had onvoldoende tijd en kunde om een goed verslag te maken’, zegt raadslid René van den Hoogen (De Onafhankelijken) daar bijna vier jaar later over. ‘Het geluid van de coalitie overheerste en er zat een sterke mening in van de auteur.’

De keuze om de raadsverslaggeving dan maar over te laten aan een ‘gemeentejournalist’, leidt landelijk tot veel kritiek. ‘Kan een door de gemeente betaalde journalist wel onafhankelijk verslag doen van wat er wordt besproken?’, vragen veel journalisten zich af. ‘Ja’, zegt freelance journalist Rietje Krijnen daarover. Zij deed in opdracht van de gemeente een jaar lang verslag van de raadsvergadering. ‘Het is niet per se zo dat wie betaalt, bepaalt. Ik vind dat je altijd kritisch moet schrijven en dat kon ik ook in deze functie.’

We kregen een soort notulen van de raad

Onder elk stuk op de gemeentepagina in weekblad de IJsselbode stond dat de verslagen door ‘een onafhankelijke tekstschrijver van de gemeente’ waren geschreven. Maar na minder dan een jaar werd de functie alweer opgeheven en ging de jaarlijks beschikbare 10.000 euro naar een potje voor openbare ruimte. ‘We kregen een soort notulen van de raad’, zegt Van den Hoogen. ‘Het werd niet inzichtelijker wat er in de raadszaal gebeurde en hoe er besloten werd.’ Daarnaast vond het raadslid dat de journalistieke verslaggeving door de IJsselbode zelf inmiddels was verbeterd.

Verwarring bij het publiek

Met een heel andere confrontatie tussen journalistiek en communicatie kreeg de nieuwe gemeentelijke ‘hoofdredacteur’ van Almere te maken. Ruim een maand nadat Astrid Prummel in juli 2021 als hoofd van de communicatieafdeling ‘Redactie en creatie’ begon, kreeg de gemeente een brief van het Genootschap van Hoofdredacteuren. ‘Het gebruik van de functietitel hoofdredacteur door een overheidsorgaan wekt verwarring bij het publiek en kan worden gebruikt tegen de journalistiek’, schreef voorzitter Marcel Gelauff. Hij betoogde namens de hoofdredacteuren dat hun titel, die overigens ook door onder meer Amsterdam en Rotterdam wordt gebruikt, toebehoort aan mensen die de onafhankelijkheid van een redactie bewaken en niet aan gemeentes.

De gemeente Almere zegde al snel toe de functietitel aan te passen, al zag Prummel het probleem niet zo. Haar afdeling is verantwoordelijk voor de wekelijkse pagina’s in de lokale krant Almere Deze Week, maar dat is zeker niet het enige, benadrukt ze ruim zeven maanden na haar aanstelling. ‘We zijn ook verantwoordelijk voor alle teksten op de gemeentelijke website, zoals over vergunningen en allerlei aanvraagformulieren. En vergeet alle sociale media waarvoor we content maken niet.’ Een belangrijk onderdeel van haar redactiewerk vindt ze het afleggen van verantwoording aan de inwoners van Almere. ‘Wij leggen in begrijpelijke taal uit wat er in de stad gebeurt, zodat Almeerders onze dienstverlening optimaal kunnen gebruiken en het gevoerde beleid wordt verantwoord.’

Experiment mislukt

Dat roept de vraag op waarom er gemeentejournalisten en gemeentelijke hoofdredacteuren nodig zijn om die verantwoording af te leggen. Is de journalistiek er niet juist om betrokkenen ter verantwoording te roepen? ‘Ja, maar de politieke journalistiek op lokaal niveau is weg’, zegt het raadslid uit Oudewater. ‘Dat werkt populisme in de hand, waardoor de discussie in het dorp steeds meer op emoties is gestoeld.’ Van den Hoogen is blij dat hij heeft geprobeerd om daar een oplossing voor te vinden, maar noemt het experiment met de gemeentejournalist mislukt.

Dat beamen zowel tekstschrijver Krijnen, die graag meer achtergrondverhalen had geschreven maar daar slechts beperkt de ruimte voor kreeg, en journalist Trudie Scherpenzeel, die politiek verslag doet voor de IJsselbode. Zij las regelmatig ‘bijna woordelijk’ terug wat ze zelf ook had geschreven. ‘Het had geen toegevoegde waarde.’

Je moet je vooraf inlezen en het zitvlees hebben om de vergaderingen uit te zitten. Geen journalist wil dat nog

Politieke verslaggeving is een heel tijdrovende vorm van journalistiek, zegt Scherpenzeel. ‘Ik word per woord betaald, maar moet me vooraf nog inlezen en ook het zitvlees hebben om de soms ellenlange vergaderingen uit te zitten. Geen journalist wil dat nog.’ Voor Scherpenzeel is het dan ook vooral een hobby. Naast het verslag voor de IJsselbode, maakt ze ook politieke radio over de raadsvergaderingen.

Dubbel gewaarschuwd

Dat dergelijke lokale journalistiek een investering vergt waar vaak geen (financiële) ruimte voor is, zag freelance journalist Menno van den Bos ook in Almere, toen hij in 2019 voor Vrij Nederland over het lokale medialandschap schreef. ‘Deels is dat een probleem dat in heel het land speelt, maar zeker in een jonge stad is het lastig om een medium op te richten.’

De afgelopen decennia werden er in Almere meerdere lokale titels opgericht, maar die zijn ook weer ter ziele gegaan. Op dit moment zijn er een lokale omroep en een gratis huis-aan-huisblad actief. Zeker in zo’n broos lokaal medialandschap moet een gemeente oppassen met het gebruik van journalistieke termen als ‘verslaggever’ en ‘hoofdredacteur’, vindt Van den Bos. ‘Het publiek snapt dan al snel het verschil niet meer tussen onafhankelijke journalistiek en communicatie.’

Noem iemand gewoon Chief Content Manager of zo, dat is toch ook prachtig?

Almere maakte eerder gevoelige fouten op dit gebied, schreef Van den Bos. Zo verspreidde de gemeente jaren geleden vlogs en video’s op een kanaal met de naam ‘Redactie Almere’ en eind 2017 werd een pr-folder over de Floriade verspreid met daarop het logo van lokale krant Almere Deze Week. ‘Je zou dus denken dat ze dubbel en dwars zijn gewaarschuwd voor die grens tussen journalistiek en communicatie’, zegt de journalist. ‘En dan wil je ook nog profiteren van de betrouwbare klank van het begrip ‘hoofdredacteur’. Noem iemand gewoon Chief Content Manager of zo, dat is toch ook prachtig?’

Toch geen hoofdredacteur

Dat laatste is Prummel met hem eens. Onlangs doopte ze haar redacteuren om tot contentspecialisten en de afdeling tot ‘Content en creatie’. ‘Dat heeft niks te maken met deze discussie maar omschrijft beter wat we doen’, zegt ze. Zelf draagt ze sinds 1 februari de titel teammanager, al zou Prummel, als ze opnieuw voor de beslissing stond, niet opnieuw toezeggen om af te zien van het gebruik van ‘hoofdredacteur’. ‘We waren er wat door overvallen. Ik vond het eigenlijk komkommernieuws en vroeg me af of hoofdredacteuren niet iets beters te doen hebben. We hadden de ophef misschien beter kunnen gebruiken om de functie van een gemeentelijke redactie uit te leggen.’

Dat het bij een lezer onduidelijk kan zijn of er sprake is van gemeentelijke communicatie of onafhankelijke journalistiek, gelooft Prummel niet. ‘Wij kijken primair naar het belang van de inwoners en zijn poortwachter van de gemeentelijke kanalen. Onze berichten lees je op gemeentelijke kanalen, het verschil met journalistiek lijkt me duidelijk.’ Ondersteund door een woordvoerder die ook bij het gesprek aanwezig is, benadrukt Prummel wel het belang van kritische lokale media. ‘Maar dat de journalistiek per definitie onafhankelijk is, zoals Marcel Gelauff schreef, is op zijn zachtst gezegd naïef te noemen. Dat is natuurlijk niet zo.’

Moed

Om het medialandschap in Almere te versterken, is jaren geleden gesproken over bijvoorbeeld een lokaal mediafonds. In de gemeenteraad bleek daar echter geen meerderheid voor te zijn. Het versterken van de journalistiek in Almere vraagt ook om veel moed, zegt Van den Bos, want het ‘kerkhof aan lokale kranten’ is de laatste decennia alleen maar gegroeid. ‘Mensen weten nog niet wat ze missen, dat zul je ze moeten laten zien. Dat pogingen daartoe vaak zijn mislukt, helpt niet. Uiteindelijk zie ik twee mogelijkheden: of de gemeenteraad dwingt iets af, of een uitgever met durf besluit toch nog eens te investeren in iets nieuws, bijvoorbeeld online.’

Voor de gemeenteraad in Oudewater is het voorlopig in ieder geval wel weer even genoeg, zegt raadslid Van den Hoogen. ‘Er moet wel iets gebeuren, maar we weten nu even niet meer wat. Voorlopig moeten we als politieke partij vooral maar zelf zenden.’ De politiek journalist van de IJsselbode oppert een regionale pool van raadsverslaggevers die kopij kunnen leveren aan lokale kranten. En waarom dat belangrijk is? Scherpenzeel: ‘Eigenlijk vraag je me dan waarom democratie belangrijk is.’

Foto: Peter Hilz (ANP)