Journalistiek onderzoek op het toneel: ‘Is het echt zo erg?’

Op drie plekken in Nederland wordt deze maand een theatervoorstelling gespeeld over het leven van mantelzorgers. Het stuk is gebaseerd op journalistiek onderzoek van debatcentrum De Balie, Stadsbron Amersfoort en Bureau Spotlight. In Amsterdam is live journalism inmiddels bekend terrein, maar voor Amersfoort en Ede is het de eerste keer dat theater en journalistiek samenkomen. ‘In het calvinistische Ede is er geen debatcultuur zoals bij De Balie, maar dat betekent niet dat er geen behoefte aan is’, zegt hoofdredacteur Irene Hollebrandse van Bureau Spotlight.

‘Voor het publiek begint en eindigt een onderzoek vaak met een artikel,’ zegt onderzoeksjournalist Zara Toksöz van De Balie. Bij het onderzoek dat De Balie samen met Stadsbron Amersfoort en Bureau Spotlight deed, ging het heel anders. ‘Wij organiseren meerdere inhoudelijke avonden en uiteindelijk ook een nagesprek over de voorstelling. Zo worden er soms zelfs individuele problemen opgelost, al zeggen we tegen de mensen die meewerken wel dat we daar niet voor zijn.’

Jonge mantelzorgers

De drie redacties deden onderzoek naar het leven van mantelzorgers. Stadsbron en Bureau Spotlight richtten zich specifiek op jonge mantelzorgers. Wat is hun plek in de gemeente, wat hebben ze nodig en is dat inderdaad voor ze geregeld? ‘Een op de vijf mantelzorgers is jonger dan 24,’ legt hoofdredacteur Irene Hollebrandse van Bureau Spotlight uit. Zij groeien op met een gezinslid dat een lichamelijke of psychische beperking heeft. ‘Vaak weten ze zelf niet dat ze mantelzorgen, maar kinderen die zich enorme zorgen maken over hun ouders zijn ook al mantelzorger.’

De afgelopen tijd deed elke redactie in de eigen gemeente onderzoek en publiceerde daarover al verschillende artikelen. Tijdens eerste avonden deden de verschillende betrokkenen hun verhaal en werd de stand van het onderzoek gedeeld. Op basis van die uitkomsten schrijft theatermaker Max Wind nu een voorstelling die komende maand drie keer wordt uitgevoerd.

Ontmoetingen

Die vorm wordt wel live journalism genoemd. Daarbij draait het erom dat de mensen over wie het onderzoek gaat bij elkaar worden gebracht. In dit geval gebeurt dat niet alleen tijdens de uiteindelijke voorstelling, maar ook in de fase daarvóór tijdens verschillende avonden met mantelzorgers en andere ervaringsdeskundigen. Na de voorstelling is er een nagesprek. Jonge mantelzorgers ontmoeten daar beleidsmakers en andere verantwoordelijken.

Door die ontmoetingen brengt een journalist meer teweeg dan in een artikel of reportage kan, zegt Toksöz. ‘Voor journalisten is het heel gebruikelijk om een politicus te ontmoeten, maar bij veel mensen heerst er wantrouwen doordat ze nooit in contact komen met de politiek en politici alleen kennen van tv. Dat verandert als zowel de mensen om wie het gaat als de politici samen naar dezelfde voorstelling hebben gekeken en daarover in gesprek gaan.’

Sinds De Balie in 2019 begon met live journalism rondde de redactie zes onderzoeken met bijbehorende voorstellingen af. Om onderwerpen breder te kunnen belichten zocht de redactie de samenwerking met redacties in Amersfoort en Ede. ‘Sommige thema’s spelen op meerdere plekken. Als je een onderwerp op drie plekken onderzoekt, kun je het landelijk op de agenda zetten’, aldus Toksöz. Vandaar dat er naast lokale vertegenwoordigers dit keer ook landelijke politici zijn uitgenodigd om naar de voorstelling te kijken.

Reflecteren

Theatermaker Wind las voordat hij begon met schrijven de artikelen van de drie redacties, bekeek de onderzoeksresultaten en was aanwezig bij de eerste gespreksavonden. ‘Het verhaal zit in de quotes en de perspectieven van die avond’, vertelt de scenarioschrijver en regisseur over zijn manier van werken. ‘Maar ik ben geen journalist,’ erkent hij meteen. ‘Als theatermaker ben ik per definitie niet ‘gebalanceerd’. Het doel van de voorstelling is dat mensen er met elkaar op kunnen reflecteren en zich afvragen: is het echt zo erg?’

Ik kijk erg uit naar een zaal met zowel jongeren en gefrustreerde zorgmedewerkers als de wethouder. Ik geloof erg in dialoog

In de voorstelling belichten vijf acteurs de komende weken een aantal kanten van het journalistieke onderzoek en dat vraagt om een aangepaste journalistieke werkwijze, legt Toksöz uit. ‘Soms gaat het meer om gevoel dan dat je precies de woorden van een geïnterviewde gebruikt. De hoofdemotie moet kloppen en gebaseerd zijn op de verhalen die uit ons onderzoek komen.’ Dat neemt niet weg dat Wind het script tussentijds opstuurt en de nodige factchecks laat uitvoeren op cruciale punten in het verhaal.

Dialoog

De voorstelling gaat hand in hand met het nagesprek erover, zegt Hollebrandse. ‘Ik kijk erg uit naar een zaal met zowel jongeren en gefrustreerde zorgmedewerkers als de wethouder. Ik geloof erg in dialoog.’ Tijdens het onderzoek bleek bijvoorbeeld dat de gemeente Ede de zorg voor mantelzorgers op het bordje van zorgorganisatie Malkander legt, terwijl die zegt er te weinig tijd voor te krijgen. ‘Dan is live journalistiek van grote toegevoegde waarde.’

Volgens Wind is live journalism een uitgelezen kans om theater te verbinden met maatschappelijke thema’s. ‘In een ideaal scenario ziet een bestuurder iets waardoor hij of zij in de echte wereld, buiten de fictie, iets verandert.’ Wind kiest er bewust voor om geen minister of Kamerlid te laten figureren in het script. ‘Als ik als kunstenaar iets hoor over de overheid dan wil ik daar scherp over kunnen zijn. Dan wil ik geen personage van een minister die het verhaal nuanceert. Daar is ruimte voor in het nagesprek en de artikelen.’

Zowel voor De Balie als Bureau Spotlight smaakt het experiment naar meer. ‘Ik zou wel twee grote steden willen vergelijken’, zegt Toksöz, die merkte dat Amsterdam, Amersfoort en Ede op veel vlakken toch lastig te vergelijken zijn. Een onderzoek in Amsterdam en Rotterdam, twee grote steden die veel gemeen hebben, naar bijvoorbeeld de huizenmarkt of criminaliteit zou heel geschikt zijn, denkt ze.

Het juiste onderwerp

Hollebrandse ontdekte dat het onderwerp dat je voor live journalism kiest, erg bepalend is voor de slagingskans van het project. ‘Natuurlijk is het belangrijk om thema’s aan bod te laten komen die onzichtbaar zijn, zoals mantelzorg, maar als je wilt beginnen is het makkelijker om voor een thema te gaan dat lokaal al erg speelt. Dan is er meer publiek en leveren de bijeenkomsten meer op.’

Een stagiair van Bureau Spotlight is nu bijvoorbeeld bezig met een onderzoek naar de manier waarop inwoners van Ede in het nieuws kwamen over de opvang van vluchtelingen bij legerterrein Harskamp en in het dorp is er ook veel onrust over de invloed van drie biomassacentrales op de gezondheid van omwonenden. ‘Een politieke uitnodiging voor een debatavond over die biomassacentrales is door de directie genegeerd’, zegt Hollebrandse. ‘Dat zou dus een heel geschikt onderwerp voor live journalism zijn.’

Voorstellingen

De voorstelling ‘Merci dat jij er bent’ met aansluitend het nagesprek over (jonge) mantelzorgers is te zien op:

Dinsdag 7 juni om 20.00 uur in De Balie, Amsterdam

Woensdag 8 juni om 20.00 uur in theater De Lieve Vrouw, Amersfoort

Woensdag 22 juni om 19.30 uur in Cultura, Ede