Regel voor regel een artikel checken: onderzoeksjournalistiek op z'n Zweeds

‘Wat hebben een kerncentrale en een ziekenhuis gemeen?’ Met deze vraag begint de Zweedse Nils Hanson zijn pleidooi voor beter factchecken. Het antwoord: ‘Een goed systeem voor kwaliteitscontrole.’ Hij vindt het onbestaanbaar dat het daaraan ontbreekt in de journalistiek – een sector die nota bene leeft van feiten.

Line-by-line-methode

Toen Hanson in 2003 hoofdredacteur werd van Mission Investigate (Uppdrag Granskning), een toonaangevend onderzoeksprogramma van de Zweedse publieke omroep SVT, bedacht hij een systeem om de kwaliteit van de verhalen te controleren: de line-by-line-methode. De naam betekent precies dat: regel voor regel een artikel checken. Voorafgaand aan een publicatie wordt elke zin nagekeken, elk genoemd feit gecontroleerd en in voetnoten of links van bronnen voorzien. Hanson: ‘We checken ook alle feiten in de citaten. Iemand is natuurlijk vrij om niet de waarheid te vertellen, maar dan willen we dat wel weten.’

Zijn redactie nam hem de nieuwe manier van werken in eerste instantie niet in dank af. De journalisten zagen het als een gebrek aan vertrouwen dat ze ineens zo streng gecontroleerd werden. Hanson kreeg hulp uit onvoorziene hoek: een ander programma maakte gehakt van een uitzending van Mission Investigate door allerlei fouten aan te tonen. Dit leidde tot een crisis op de redactie, maar ook tot de aanvaarding van line-by-line. ‘Het was een heel zware periode voor het programma, maar op de lange termijn was dat het beste wat ons kon overkomen,’ vertelt Hanson via Skype.

‘Kill the story’

Inmiddels is hij hoofdredacteur-af, maar de methode is onderdeel van de redactiecultuur geworden. De line-by-line-factcheck wanneer een verhaal klaar is, is het sluitstuk van een aanpak die vanaf het begin gericht is op een zo transparant en gefundeerd mogelijk onderzoek. Elk project begint met een ‘start meeting’ waarin de redacteur samen met de eindredactie de hypothese van het onderzoek opstelt, een minimaal doel bepaalt en ook alvast de zwakke schakels probeert te signaleren. Het belangrijkste onderdeel van dit overleg is de ‘devil’s advocate’, een redacteur die is aangewezen om het onderzoek onderuit te halen. Diens opdracht: ‘kill the story’. Hanson: ‘Het gebeurt weleens dat een onderzoek daardoor niet doorgaat, maar meestal dwingt deze aanpak de journalisten vanaf het begin scherpe keuzes te maken en deze ook te verantwoorden. Als je voorstel de advocaat van de duivel heeft overleefd, dan weet je dat je een solide basis hebt voor het onderzoek.’

Als je voorstel de advocaat van de duivel heeft overleefd, weet je dat je een solide basis hebt voor een onderzoek

Deze aanpak is ook bedoeld om tunnelvisie te voorkomen, want, zoals Hanson zegt: ‘Soms zie je door de bomen het bos niet meer. Dan heb je alle details gecheckt, maar verlies je het grote plaatje uit het oog. Ook als je twee feiten oplepelt, kan het zijn dat je niet de waarheid vertelt. Het gaat ook om de vraag: wat laat je weg? Zijn er andere verklaringen voor wat je hebt gevonden?’

Journalistieke plicht

Dit klinkt allemaal erg nuttig, maar ook behoorlijk tijdrovend. Voor een verhaal van een uur duurt de line-by-line dan ook een hele dag. En tijd is nou net iets waar journalisten altijd een gebrek aan hebben. Hanson heeft weinig begrip voor zulke bezwaren: ‘Zo’n onderzoek duurt weken, soms maanden. En dan ga je me vertellen dat je op het eind geen tijd hebt voor het belangrijkste gedeelte, de factcheck? Dan diskwalificeer je jezelf.’ Bovendien helpt de methode juist om efficiënter te werken, denkt Hanson. ‘Zo’n start meeting kan juist helpen om tijd te besparen. Onderzoeksjournalisten zijn geneigd alle paden te willen onderzoeken omdat ze overal een interessant verhaal ruiken. In die meeting bakenen we het onderzoek heel duidelijk af, dus dan weet de journalist ook waar hij of zij geen tijd aan hoeft te besteden.’

De mensen die we interviewen, weten van tevoren welke vragen ze krijgen

Hanson vindt dat de journalistiek vaak te luchtig doet over kwaliteitscontrole, terwijl media veel macht en impact hebben. ‘Vernietigende berichtgeving kan iemands reputatie breken. Het is daarom de plicht van elke journalist alle feiten op orde te hebben.’ Hij vergelijkt de journalistiek graag met het juridische systeem. Een aangeklaagde krijgt de tijd om de aantijgingen te bestuderen en zich voor te bereiden op de verdediging. In de journalistiek krijgen mogelijke daders vaak maar enkele dagen of zelfs uren om te reageren voordat het verhaal de wereld in wordt gestuurd. Volgens Hanson is dat niet alleen niet fair, maar leidt het ook tot wantrouwen jegens de journalistiek.

Transparantie

Hij werkt het liefst zo transparant mogelijk. ‘De mensen die we interviewen, vaak politici, weten van te voren welke vragen ze krijgen en ze zien ook het script en mogen daarop reageren. We willen niet dat ze voor verrassingen komen te staan.’ Dat heeft tot effect dat politici vaker mee willen werken. ‘Ze weten dat we ze netjes behandelen.’ Het betekent ook dat een eventuele ‘bad guy’ zo vroeg mogelijk wordt benaderd. ‘Wie weet geeft degene wel een goede uitleg. Als je zelf open bent, zijn mensen ook geneigd je meer informatie te geven en dat brengt je dichter bij de waarheid.’

Maar waar de methode volgens Hanson vooral voor zorgt is rust. ‘Na de line-by-line weet de reporter dat hij in de nacht voor de publicatie rustig zal kunnen slapen. Hij is niet als enige verantwoordelijk voor het verhaal, maar weet zich gesteund door de eind- en hoofdredactie en de redacteur die de line-by-line met hem heeft gedaan.’ Het zijn deze gedeelde verantwoordelijkheid en de transparantie die het verhaal uiteindelijk sterker maken, daarvan is Hanson overtuigd.

Lees ook:

Verhalen uit de dikke duim: waarom journalistieke fraude zo moeilijk uit te bannen is
Wie is de dader, wat is het motief? By story-based inquiry benader je een onderzoek als een verhaal