Nieuw initiatief voor steun bij juridische intimidatie: ‘Journalisten beginnen gevoelige onderwerpen te mijden’
Nieuws | Medialandschap
Freelance onderzoeksjournalisten lopen steeds vaker juridische risico’s wanneer ze schrijven over machtige bedrijven of personen. Strategische rechtszaken die bedoeld zijn om publicaties te voorkomen of journalisten financieel uit te putten (SLAPP’s) zijn populair, ook in Nederland. Onderzoekscollectief Spit en Free Press Unlimited bundelen hun krachten om journalisten die worden aangeklaagd hulp te bieden: ‘Je bent weken kwijt zonder dat je ervoor betaald wordt.’
Parcival Weijnen, onderzoeksjournalist en mede-oprichter van onderzoekscollectief Spit, weet uit ervaring wat het betekent als er een SLAPP tegen je wordt aangespannen: een Strategic Lawsuit Against Public Participation. Het bedrijf, of de persoon, die zo’n rechtszaak initieert, heeft niet zozeer het doel om die te winnen. Het gaat er vooral om de journalist af te schrikken, op kosten te jagen en publicatie te voorkomen. ‘Ik heb inmiddels drie SLAPPs gehad en er loopt er momenteel nog eentje,’ vertelt Weijnen. ‘Dat brengt enorm veel kosten en stress met zich mee.’ Ook heeft de juridische intimidatie zijn werk veranderd. ‘Ik twijfel serieus of ik nog verhalen wil maken over bepaalde onderwerpen. Je bent weken kwijt zonder dat je ervoor wordt betaald.’
Zelfcensuur
Het aantal juridische dreigementen neemt toe, merkt Weijnen. ‘Tien jaar geleden kwam het minder vaak voor. Nu hoor je bij Follow The Money en De Groene Amsterdammer dat ze er steeds vaker mee te maken hebben. En vaak werkt het: bedrijven merken dat ze met rechtszaken succes hebben, al is het maar doordat journalisten – ook als ze winnen – blijven zitten met hoge advocatenkosten. ‘En het zijn juist de bedrijven met veel geld die SLAPPs aanspannen – precies de partijen die je als journalist wilt controleren. Het machtsevenwicht is totaal weg.’
Na drie SLAPPS twijfel ik of ik nog verhalen wil maken over bepaalde onderwerpen
Parcival Weijnen, onderzoeksjournalist
Ook Jasmijn de Zeeuw van Free Press Unlimited (FPU) ziet de impact van SLAPP-zaken toenemen. Vorig jaar publiceerde ze met Emma Bergmans een rapport over de impact van juridische intimidatie op journalisten. ‘We hebben vijftig gesprekken gevoerd met journalisten, redacteuren en advocaten. Daaruit kwamen zeventien voorbeelden van zelfcensuur. Denk aan bronnen die uit artikelen worden gehaald, titels die worden aangepast of verhalen die helemaal niet meer worden gepubliceerd. Soms uit angst voor rechtszaken, soms vanwege concrete dreigementen.’
Volgens De Zeeuw is het juist de fase vóór een rechtszaak waarin de meeste schade wordt aangericht. ‘SLAPP-zaken zijn vaak zo ontworpen dat ze al in de dreigfase werken. Eén blafbrief waarin gedreigd wordt met miljoenenclaims kan soms al effect hebben als het doelwit zich onbeschermd voelt.’ Ook de mentale impact is groot: ‘Je voelt je geïsoleerd, onzeker, bang voor reputatieschade of inkomstenverlies. We zien dat veel freelancers bepaalde gevoelige onderwerpen gaan mijden, bijvoorbeeld over vastgoed of fiscale constructies.’
Hulp voor onderzoeksjournalisten
Dat is zonde, vinden Weijnen en De Zeeuw. Daarom werkt Spit met FPU en advocaat Emiel Jurjens, en in overleg met de NVJ, aan een nieuw initiatief om journalisten beter te beschermen tegen SLAPP-zaken. Samen onderzoeken zij hoe juridische en financiële hulp beter georganiseerd kan worden. Weijnen: ‘We beginnen in augustus met een inventarisatie: waar lopen freelancers en kleinere redacties in de praktijk tegenaan? Welke hulp is er al, en waar zitten de gaten?’
De plannen zijn nog in ontwikkeling, maar het doel is duidelijk: snellere en betere ondersteuning voor freelancers en kleine redacties die met juridische intimidatie te maken krijgen. ‘We denken aan een soort dashboard waar je als freelance onderzoeksjournalist of lid van een collectief of kleine uitgeverij toegang hebt tot directe juridische hulp,’ zegt Weijnen. ‘Er zijn al wat fondsen beschikbaar voor als er een SLAPP tegen je wordt aangespannen, vanuit Europa bijvoorbeeld, maar de weg ernaartoe is vaak te ingewikkeld. We willen dat centraliseren en zichtbaarder maken.’
Veel hulp komt pas na publicatie, terwijl je juist in de aanloopfase advies nodig hebt
Jasmijn de Zeeuw, Free Press Unlimited
Ook De Zeeuw benadrukt dat de hulp voor journalisten al deels bestaat, onder andere via de Balie Persvrijheid van de NVJ en het Persvrijheidsfonds. ‘Maar de weg ernaartoe moet toegankelijker worden. Veel hulp komt nu pas ná publicatie, terwijl je juist in de aanloopfase advies nodig hebt.’ Daarom overwegen ze ook om high risk-onderwerpen op een rij te zetten zodat freelancers en kleine redacties nog vóór publicatie kunnen aankloppen voor ondersteuning. ‘Zoals een advocaat die je artikel controleert om te kijken of het overeind zou blijven mocht het tot een rechtszaak leiden, die je helpt met het opbouwen van de bewijslast en die je uiteindelijk ook bijstaat in de rechtbank, mocht het zover komen.’
Europese richtlijn
De timing van het initiatief valt samen met een aanstaande verandering in de Nederlandse wetgeving. Er is een Europese richtlijn tegen SLAPP-zaken die in juni 2026 omgezet moet zijn in nationale wetgeving. Die richtlijn maakt het mogelijk om rechtszaken tegen journalisten die duidelijk ongegrond zijn, SLAPP’s dus, sneller af te wijzen, en moet zo misbruik van het rechtssysteem tegengaan. Nederland is daar nu nog niet ver mee, waarschuwt De Zeeuw, die namens FPU ook onderdeel is van een werkgroep die de invoering kritisch volgt en voorstellen doet voor een effectieve implementatie. ‘De regering vindt dat het bestaande procesrecht voldoende is. Maar dat klopt niet, de praktijk vraagt om een helder criterium voor rechters: wat is een SLAPP en wat niet? Dan kunnen ze een zaak direct afwijzen als het een SLAPP betreft, en laten journalisten zich niet op voorhand afschrikken. Of er moet een wettelijke regeling komen waarbij de partij die een SLAPP aanspant, álle kosten moet vergoeden. Nu gelden alleen de zogeheten liquidatietarieven: vergoedingen voor de proceskosten die rechters toekennen op basis van een standaardtabel, en die meestal veel lager liggen dan de werkelijke juridische kosten.’
Het procesrecht omvat regels die bepalen hoe je een rechtszaak moet voeren. Bijvoorbeeld: hoe je bewijzen aanlevert, welke stappen je moet volgen, en wie de kosten betaalt. In het geval van SLAPP-zaken betekent dit dat het proces zelf gebruikt wordt als drukmiddel: bedrijven starten vaak dure en langdurige rechtszaken om journalisten te intimideren, ook al hebben ze inhoudelijk weinig kans om te winnen. Volgens critici is het bestaande procesrecht te beperkt om zulke misbruikzaken snel te stoppen.
Afschrikkende werking
Volgens Weijnen kunnen ook redacties zelf meer doen. ‘Als duidelijk is dat het om een SLAPP gaat, zouden meerdere media-aandacht aan het artikel kunnen geven. Dan verleg je de druk van één journalist naar het collectief. Dat zou enorm afschrikwekkend werken.’
De initiatiefnemers organiseren de komende maanden rondetafelgesprekken met freelancers, redacties, juristen en fondsen. De pilot loopt een jaar en moet leiden tot een meer structurele oplossing. ‘Er is tegenwoordig meer geld voor onderzoeksjournalistiek, wat heel fijn is, maar dat brengt ook risico’s met zich mee. Dat is iets waar we als vakgroep én geldgevers meer oog voor moeten hebben,’ vindt Weijnen.
Over de auteur
