Trump in de ban. En dan? Hoe het verbannen van complotdenkers juist leidt tot radicalisering
Nieuws | Wat zegt de wetenschap?In 2020 begon Facebook met het verwijderen van accounts van aanhangers van de complottheorie QAnon. Sindsdien is de discussie over de macht en verantwoordelijkheid van online platforms opnieuw losgebarsten. Maar heeft het wel zin om complotdenkers te weren? Daarover is veel te weinig bekend, ontdekten wetenschappers van de Universiteit van Cardiff. Zij concluderen dat het verwijderen van zulke accounts minder effectief is dan vaak wordt aangenomen.
‘Koren op de molen van complotdenkers.’ Zo omschreef de Volkskrant het verbannen van QAnon-aanhangers op Facebook. Het verbannen van complotdenkers bevestigt juist hun idee dat ze gecensureerd worden. Met verdere radicalisering tot gevolg, zo luidde de redenering. Tegelijkertijd noemt de FBI QAnon een ‘potentiële terroristische dreiging.’ Er valt dus wat te zeggen voor de verwijdering van zulke accounts. Maar hoe effectief is dat? Speel je complotdenkers daarmee niet in de kaart?
De coronapandemie deed de discussie opnieuw oplaaien. Sinds het begin van de pandemie verwijdert Facebook namelijk ook accounts van verspreiders van coronanepnieuws. Daarom onderzochten wetenschappers van de Universiteit van Cardiff wat hiervan de gevolgen zijn.
Op de korte termijn werken zulke verbanningen averechts en nemen imitatieaccounts de rol van hun verbannen held over. Op de lange termijn lijkt Facebook haar doel te bereiken. Maar de complotaanhangers vertrekken naar de donkere krochten van het internet, waar controle ontbreekt, stellen de onderzoekers.
Hagedissen en kindermisbruik
De cocktail van coronacomplottheorieën en nepnieuws rondom de Amerikaanse presidentsverkiezingen leidde tot een verandering van de toon in het maatschappelijk debat. De roep om handhaving door online platforms werd luider. Mede door deze maatschappelijke druk verwijderde Facebook in 2020 de accounts van populaire complotdenkers David Icke en Kate Shemirani, de twee casussen die de wetenschappers hebben onderzocht.
YouTube-kanaal Café Weltschmerz omschreef Icke – die gelooft dat de wereld wordt bestuurd door hagedissen – als ‘de man die keer op keer gelijk bleek te hebben’ en ook Thierry Baudet loopt met hem weg. Shemirani dankt haar populariteit aan de coronacrisis. Door haar medische achtergrond en anti-vaccinpropaganda groeide zij uit tot de dokter van de complotdenkers.
Via een online tool konden de wetenschappers precies zien hoe vaak Facebookgebruikers de namen van Icke en Shemirani noemden in de maanden nadat zij waren verbannen. Daarnaast konden zij via de tool zien of de activiteit in aan deze personen verbonden Facebookgroepen toenam, en of er nieuwe groepen ontstonden.
Het Streisand-effect
Toen Facebook Icke’s account in april 2020 verwijderde, had de pagina 800.000 volgers. Direct na de verwijdering tweette hij aan zijn 324.000 volgers (zijn Twitter werd een halfjaar later verwijderd) linkjes naar zijn website en een vervangende Facebookpagina: een eerste aanwijzing dat zijn volgers naar alternatieve websites trekken. In de zeven dagen na verwijdering van zijn account nam het aantal vermeldingen van zijn naam met 84 procent toe, van 2833 tot 5220. Op de korte termijn lijkt er sprake van het ‘Streisand-effect’.Dat treedt op wanneer censuur ‘terugkaatst’ en juist leidt tot verharding van de gecensureerde groep.
Zeven maanden na zijn verwijdering waren er 64 actieve Facebookpagina’s en 40 actieve Facebookgroepen met Icke’s naam. Van de 18 publieke pagina’s die in 2020 waren opgericht, kwamen er 10 uit mei 2020. Nieuwe profielen vullen dus de achtergelaten leegte op en matigen het gewenste effect van de verbanning.
Op de lange termijn lijkt een verbanning wel effect te hebben. De activiteit in de grootste Icke-imitatiepagina was een aantal maanden na verwijdering van Icke’s account flink afgenomen. Facebook heeft daarmee haar doel deels bereikt, maar de kans is groot dat de activiteit naar elders is verplaatst.
De eremedaille
Een ander ongewenst effect is die van de ‘eremedaille’. Wanneer Facebook een bekende complotdenker verbant, leggen de bannelingen en hun volgers dat uit alsof Big Tech zich zorgen maakt: zijn of haar inzichten zijn zo bedreigend voor de status quo dat de ‘mainstream media’ zich genoodzaakt voelen om de leider stil te krijgen. Dat versterkt de band tussen complotaanhangers.
Soortgelijke effecten traden op toen Shemirani’s account (54.000 volgers) op 4 september 2020 werd verwijderd. Facebookgebruikers noemden haar naam in de twee maanden na haar verwijdering steeds minder. Maar aan het eind van 2020 kwam er weer een opleving, toen YouTube haar content begon te verwijderen. Via Facebook deelden haar volgers hyperlinks naar alternatieve websites waarop haar video’s zichtbaar bleven. In november 2020 keerde zij via een nieuw anoniem account terug op het platform. Deze casus illustreert hoe makkelijk het is om de verboden van Facebook te omzeilen. En dat er altijd een weg terug is.
Weinig bewijs
De onderzoekers van de Universiteit van Cardiff concluderen dat er maar weinig bewijs is voor de daadwerkelijke voordelen van het verbannen van complotdenkers. Nog los van de vraag of dit een taak is voor online platforms. Hoewel de activiteit op de lange termijn afneemt, is er geen sprake van verstoring van de stroom aan complottheorieën op grote schaal. Daarnaast lijken de complotdenkers te vertrekken naar alternatieve websites, waar helemaal geen controle is. Tot slot lijkt de groep complotdenkers juist gesterkt te worden in hun overtuiging. Zij zien een verbanning als een ‘eremedaille’. Ondanks de toenemende maatschappelijke druk heeft het verwijderen van complotaccounts dus minder impact dan vaak wordt gedacht.
Foto: Wesley Tingey / Unsplash
