Van dagelijks nieuws naar onderzoek doen: ‘Het vereist een andere cultuur’

‘Ik zou wel iets minder in de waan van de dag willen leven en selectiever zijn in wat we brengen.’ Dat zegt hoofdredacteur Evert Janse van de Groningse lokale omroep OOG TV. De komende jaren wil hij op zijn redactie van onderzoeksjournalistiek een speerpunt maken. Welke cultuurverandering is er nodig als je al tientallen jaren boven op het dagelijkse nieuws zit? En hoe bereik je die cultuur? ‘Trap niet in de valkuil om onderzoeksjournalistiek op een voetstuk te plaatsen.’

Iemand die als geen ander weet wat er nodig is voor een sterke onderzoeksredactie is Joost Oranje. Hij werkte als onderzoeksjournalist jarenlang bij NRC en zette als lid van de hoofdredactie de onderzoeksgroep binnen de krant op. In 2012 werd hij hoofdredacteur van Nieuwsuur, een functie die hij begin deze maand heeft ingeruild voor coördinator onderzoeksjournalistiek bij Nieuwsuur en de NOS. ‘Laat ik ermee beginnen dat je in de journalistiek zowel verslaggeving als onderzoek nodig hebt. Het één is niet belangrijker dan het andere, eigenlijk is onderzoek de basis van de journalistiek.’

Onderzoeksgen

Het verschil met verslaggeving is volgens hem dat je in de onderzoeksjournalistiek meer tijd neemt voor een verhaal. ‘Je laat je niet opjagen door de actualiteit, onderhoudt een netwerk en komt dichter bij je bronnen dan normaal.’ Het belangrijkste doel daarbij: brengen wat anders niet gebracht zou worden. In de ideale situatie gebeurt dat in een samenwerking tussen de onderzoeksjournalisten en andere redacteuren, vindt Oranje: ‘Het mooiste is als je het “onderzoeksgen” kan combineren met de kennis en het netwerk van een collega.’

Op sociale media levert onderzoek veel interactie met ons publiek op. Belangrijk voor een regionale omroep

Dat betekent niet dat onderzoeksjournalisten nooit bezig kunnen zijn met de waan van de dag, weet de oud-hoofdredacteur – kijk maar naar de eerste maanden van corona, de aanslagen bij de Bataclan en recent nog de oorlog in Oekraïne. ‘Als er in korte tijd zoveel gebeurt, is iedereen daarmee bezig en doet verslag. Maar bij een goede onderzoekscultuur hoort dat je zo snel mogelijk weer bij elkaar komt om te kijken welke verhalen er achter die actualiteit zitten, bijvoorbeeld hoe het kon dat er zoveel doden vielen in de ouderensector. Of hoe de OMT-adviezen nou tot stand kwamen.’

Omroep Gelderland heeft sinds vorig jaar een aparte groep onderzoeksjournalisten, aangestuurd door eindredacteur Fatima Naumann. ‘We hebben afgesproken dat we minimaal een keer per maand met een verhaal komen,’ vertelt ze. ‘En dat halen we zeker.’ Wat helpt om binnen de omroep tijd en ruimte te krijgen voor onderzoek is dat de verhalen goed worden gelezen en veel bereik hebben. ‘Op sociale media levert het ook veel interactie met ons publiek op, wat ik heel belangrijk vind voor een regionale omroep.’

Iedereen verstand van onderzoek

Om ruimte te maken voor onderzoeksverhalen doet de nieuwsredactie soms bewust een stapje terug. ‘Het is best spannend om minder te doen, dat vereist echt een andere cultuur,’ merkt Naumann. Ze is er mede daarom op gebrand om de hele redactie mee te nemen in haar missie om meer onderzoeksjournalistiek te maken. ‘Dat mensen denken: dit is een mooi nieuwsverhaal, maar er zit meer in. Dan hebben we beet en moet een redacteur dat niet los hoeven te laten vanwege een nieuwe waan van de dag.’

Dat is ook waar men bij OOG van droomt. Vorig jaar kon de redactie met subsidie van het Stimuleringsfonds voor de Journalistiek onderzoeksjournalisten aantrekken, dit jaar hoopt Janse die journalisten meer onderdeel te maken van de redactie. Hij wil zorgen dat de kennis over onderzoek doen straks binnen de hele redactie bekend is, zodat het niet afhankelijk is van individuele journalisten. ‘Dat betekent overigens niet dat iedereen straks onderzoek doet. Als verslaggevers die kennis meenemen in hun dagelijkse items krijgen we al meer diepgang, dat is ook winst.’

Waar de Groningse redactie nu trots is met de 25 tot 30 nieuwsberichten die per dag worden geschreven, hoopt Janse dat ze straks blij zijn met een kleiner aantal verhalen die wel een stuk diepgravender zijn. ‘Ik denk dat we ze daar ook trots op kunnen maken.’ Een uitdaging daarbij is de vraag wanneer je publiceert, hoe groot je uitpakt en wanneer je de stekker uit een onderzoek trekt. Janse: ‘De een wil veel sneller dan de ander, bijvoorbeeld. Daar ben ik al wel tegenaan gelopen.’

Ethisch dilemma 

Oranje adviseert chefs om zoveel mogelijk betrokken te zijn bij het onderzoek. ‘Hoe meer je als hoofd- of eindredacteur tijdens het proces al meekijkt, hoe effectiever de begeleiding is. Als een onderwerp tegenvalt moet je er een andere grootte aan geven, als er veel nieuws in zit alvast opknippen in meerdere verhalen. Wat in ieder geval onverantwoord is, is het groot brengen met als argument dat je er lang aan hebt gewerkt.’ In een goede onderzoekscultuur kan daarover een stevig gesprek gevoerd worden, meent Oranje.

Onderzoeksjournalistiek is onderdeel van het vak, geen elite-onderdeel

Een punt waarop onderzoeksjournalistiek zich onderscheidt van het dagelijkse journalistieke proces, is de strategische benadering. Oranje: ‘Soms moet je informatie achterhouden of een bron buiten schot laten in ruil voor een belangrijk document. Dat is soms best een ethisch dilemma, maar uiteindelijk gaat het erom dat je een misstand zo goed en zo volledig mogelijk kunt onthullen.’ Een bron buiten schot houden omdat ‘we elkaar al zo lang kennen’ past overigens niet in die cultuur, benadrukt Oranje voor de zekerheid nog even.

Bij Omroep Gelderland merkt Naumann dat verslaggevers het leuk vinden om samen te werken met de onderzoeksredactie. ‘We hebben regio-verslaggevers in bijvoorbeeld de Achterhoek die ook wel eens langer aan een verhaal willen werken. Die koppelen we dan aan een onderzoeksjournalist.’ De komende tijd richt ze zich op het formuleren van scherpe onderzoeksvragen en een goede planning voor een onderzoek. ‘Als je na een pitch meteen afspreekt dat je over twee weken resultaat wilt hebben, dan dwingt dat je om na die tijd te kijken of je er mee door wilt. Dat is fijn.’

Voetstuk

Janse in Groningen wil vooral structuur aanbrengen in de manier waarop er nu op zijn redactie gewerkt wordt. Daarnaast ziet hij veel potentie in de 150 vrijwilligers die bij de omroep nu vooral radio komen maken. ‘Die zouden we eigenlijk veel meer uit hun coconnetje moeten halen en vragen wat ze eigenlijk zien als ze door de stad lopen. Al zouden ze allemaal maar verplicht één tip per jaar moeten geven, dan heb je al een schat aan informatie voor een onderzoeksredactie.’

Het stemt Oranje positief dat er de laatste tijd veel aandacht is voor de ontwikkeling van onderzoeksjournalistiek. ‘Maar het komt vaak wel als eerste in beeld als er bezuinigd moet worden. Het is belangrijk om er dan ook écht voor te gaan staan.’ Nog een laatste waarschuwing van Oranje: ‘Trap niet in de valkuil om onderzoeksjournalistiek op een voetstuk te plaatsen. Dan riskeer je dat andere collega’s denken: dan hoef ik dus geen onderzoek te doen. Bovendien: op een grote redactie kan onderzoeksjournalistiek niet bestaan zonder de kennis en kunde van al die collega’s die het dagelijkse werk doen. Onderzoeksjournalistiek is dus onderdeel van het vak, geen elite-onderdeel.’

Foto: Güner Deliağa Şahiner (Unsplash)