Wobben in tien minuten: met de tool van de VVOJ vraag je snel overheidsgegevens op

Gegevens van een overheidsinstantie opvragen via de Wet openbaarheid bestuur (Wob) was tot voor kort een flinke klus. Als journalist moest je je door een woud van juridische termen worstelen. De Wob-generator van de Vereniging voor Onderzoeksjournalisten (VVOJ), een online tool, moet het een stuk eenvoudiger maken. Kan dat echt, wobben in tien minuten?

Het klinkt zo simpel: je wilt weten hoe een bepaald besluit tot stand is gekomen, dus je vraagt de communicatie hierover op bij de betreffende overheidsinstantie. Daarvoor bestaat immers de Wet openbaarheid van bestuur (Wob). Iedereen die ooit een Wob-verzoek heeft ingediend, weet dat de werkelijkheid weerbarstiger is. De procedure is vaak slepend, er wordt met juridische vaktaal gesmeten en regelmatig krijg je ook nog nul op het rekest.

Onder de motorkap

Om tenminste de beginfase makkelijker te maken, is er nu de Wob-generator: een website waarop je binnen drie stappen een Wob-verzoek schrijft. Je vult in welke gegevens je zoekt en bij wie, kiest nog een paar extra opties, en de brief met het verzoek rolt uit de tool.

‘Als je weet wat je zoekt, kun je binnen tien minuten klaar zijn’, vertellen de onderzoeksjournalisten Tim Staal en Liset Hamming enthousiast tijdens de lancering in november. Ze ontwikkelden de tool vanuit de Wob-werkgroep van de VVOJ. Het belangrijkste deel ervan zit volgens Hamming ‘onder de motorkap’: ‘In Nederland is de Wob-procedure enorm gejuridiseerd. Dat schrikt mensen af. In de Wob-generator word je niet belast met juridische termen, maar ze komen wel in de brief.’ Als je de juiste juridische termen opneemt in de brief laat je namelijk zien dat je weet waar je het over hebt, zegt ze. ‘Dan kun je hopelijk in de eerste fase al onduidelijkheden ondervangen.’

Maatwerk nodig

Roger Vleugels, jurist en Wob-expert die onder andere de Wob-verzoeken rond de kindertoeslagaffaire heeft begeleid, heeft zijn twijfels over de Wob-generator. Hij vindt dat de rechtspraak nog onvoldoende is verwerkt in de tekst. Maar zijn bezwaren gaan verder dan de inhoud van de brief: ‘De reden waarom journalisten moeite hebben met de Wob is niet de tekst van de brief, maar het gebrek aan kennis van de overheid. Welke instanties zijn er en welke documenten zijn opvraagbaar. De kennis van de paper trail is onvoldoende, dat los je met zo’n generator niet op.’

Volgens hem is de manier waarop de Nederlandse overheid informatie beheert en archiveert zo onzorgvuldig dat het onmogelijk is om een Wob-verzoek te standaardiseren. ‘Elk archiveringssysteem is anders. Een goed Wob-verzoek sluit zoveel mogelijk aan bij hoe het overheidsorgaan georganiseerd is. Daar is maatwerk voor nodig.’

Hulpmiddel

Staal vindt dat overdreven. ‘Bestuursorganen zijn verplicht om je zoveel mogelijk ter wille te zijn. In de brief staat ook duidelijk dat ook alle lagere diensten van een bepaalde overheid binnen het verzoek vallen.’ De makers benadrukken dat de tool alleen een hulpmiddel is. Staal: ‘Je kunt de inhoud van de brief zo veel aanpassen als je zelf wilt. Alles wat relevant kan zijn voor het slagen van je verzoek kun je toevoegen.’

De aanvrager moet nog steeds goed nadenken, vooral over de formulering van het onderwerp. De belangrijkste vraag blijft: wat zoek je? En bij wie? Maar ook daarvoor biedt de Wob-generator handvaten, bijvoorbeeld in de vorm van een database met alle ‘wob-bare’ instanties. Zo’n lijst was er tot nu toe nog niet.

Lijst aanvullen 

Vleugel wijst erop dat de lijst niet compleet is, volgens hem zou het een dagtaak zijn die bij te houden: ‘Er staan misschien tien procent van alle bestuursorganen in. En welke daarvan wob-baar zijn, verandert ook nog eens per week. Zo’n lijst zou continu moeten worden bijgehouden.’ Dat is precies wat de makers van plan zijn. Hamming: ‘Die lijst wordt de komende tijd nog aangevuld. Ik zou graag willen dat je in de toekomst zelf instanties kunt toevoegen. Nu kun je die wel zelf invullen in de brief, maar het zou mooi zijn als die dan ook meteen in de database terecht zouden komen.’ Ze vindt het jammer dat Vleugels vooral hamert op wat nog niet perfect is. Het ontwikkelen van een tool is volgens haar juist een proces dat nooit af is: ‘Natuurlijk kan elke tool altijd beter. De feedback van gebruikers wordt daarbij een belangrijke bron.’

Na de brief begint de procedure natuurlijk pas echt. ‘Tachtig procent van de beslissingen wordt niet op tijd genomen, daarop moet je anticiperen in de brief, door bijvoorbeeld vertragingsredenen al te ondervangen’, zegt Vleugels. Ook daarvoor is maatwerk nodig, stelt hij. Hij vreest dat een standaardbrief het voor instanties makkelijker maakt de aanvrager uit te spelen, waardoor die minder goede antwoorden krijgt en de procedure langer duurt.

Ook Hamming weet dat de brief alleen maar het begin is, maar denkt dat die wel degelijk kan helpen bij de vervolgstappen: ‘Bij het bezwaar maken heb je waarschijnlijk alsnog juridisch advies nodig, maar als het verzoek goed in elkaar steekt, ben je ook weerbaarder in de bezwaarprocedure.’

Over de streep

Blijft de vraag of zo’n Wob-generator van toegevoegde waarde is. Vleugels vindt dat er tegenwoordig te weinig aandacht is voor ambacht: ‘In het huidige tijdsgewricht willen we voor alles een ‘one size fits all’-knop. Nu heb je misschien wel snel een brief, maar ik vraag me af of je er wel de onderste steen mee boven krijgt.’

Vleugels heeft makkelijk praten, vinden de makers van de Wob-generator. De jurist is dag in dag uit bezig met Wob-verzoeken, hij verdient er immers zijn geld mee. Niet alle journalisten hebben zoveel kennis in huis of de financiële middelen om een expert in te huren.  Staal: ‘In een ideale wereld huren we allemaal een expert in om voor ons het perfecte Wob-verzoek te schrijven, helemaal toegespitst op je unieke situatie en project. Maar de doelgroep van de generator bestaat in eerste instantie uit jonge journalisten die er anders helemaal niet aan zouden beginnen. Die help je met een digitale tool over de streep.’