De Deventer Mediazaak: ‘Journalisten moeten zich achter de oren krabben’

Het klinkt niet heel spannend: beginnen aan een podcast waarvoor al het journalistieke onderzoekswerk al een keer gedaan én opgeschreven is. Toch is dat precies wat Annegriet Wietsma deed. Het leidde tot De Deventer Mediazaak (een samenwerking tussen Argos, VPRO/HUMAN en BIND), die niet alleen ‘een feest’ was om te maken, maar ook een hit werd onder journalisten en mediavolgers. Wat valt er te leren van het mediacircus dat ontstond rondom de moord op de weduwe Wittenberg?

In 2009 publiceerde onderzoeksjournalist Bas Haan het boek De Deventer Moordzaak, waarin hij analyseerde hoe media een onschuldige als dader hadden geframed. Voor wie het niet meer weet: in 1999 werd Jacqueline Wittenberg in Deventer vermoord door haar boekhouder Ernest Louwes. Er was voldoende bewijs en een latere DNA-analyse bevestigde nog eens dat hij de dader was. Maar Louwes bleef zijn onschuld herhalen en verzette zich tegen het oordeel – zijn schreeuw bij de uitspraak werd door miljoenen mensen op televisie gehoord. Het publiek en een aantal journalisten werden achterdochtig: was hier sprake van een gerechtelijke dwaling? Er was immers ook nog een ‘klusjesman’ die door recherche uitgebreid was verhoord. Hobby-speurders gingen aan de slag en opiniepeiler Maurice de Hond dook in de zaak, met de media in zijn kielzog. De rest is geschiedenis.

Frame bleef hangen

‘Ik wilde eerst een documentaire maken over hoe het leven van de zogenoemde klusjesman, Michaël de Jong, verwoest was door die zaak,’ vertelt maker Annegriet Wietsma. ‘Maar dat was niet los te zien van de framing door de media. Dat verhaal was inderdaad al verteld, maar het had blijkbaar niet genoeg impact gehad, want media bleven na verschijning van het boek van Haan op dezelfde voet doorgaan. Het frame dat er een veroordeelde was geweest die het niet had gedaan, bleef zowel bij media als bij het publiek hangen. Dat fascineerde me.’

Wietsma kreeg alle archieven ter beschikking: dat van Bas Haan, dat van Meike, de toenmalige vriendin van De Jong, en het archief van het echtpaar Waisvisz (twee handschriftdeskundigen die zelf een rol speelden in de zaak) met daarin alle documenten van recherche en justitie. Daardoor kon ze reconstrueren hoe uitspraken, details en bewijsmateriaal door hobby-onderzoekers, privédetectives en journalisten onjuist met elkaar in verband werden gebracht en daarmee een nieuwe media-werkelijkheid werd gecreëerd. Onschuldige details over De Jong veranderden zo in aanwijzingen voor zijn vermeende daderschap. Het beeld van de onschuldige boekhouder en de schuldige klusjesman werd eindeloos op particuliere blogs als dat van Maurice de Hond gevoed. Nieuwsmedia zoals de Volkskrant en columnisten als Theodor Holman bleven het herhalen. Cabaretier Claudia de Breij bracht zelfs een ode aan De Hond.

Uit op een rel 

De optelsom van al deze verhaspelingen en verdraaiingen verbijsterde Wietsma. Net als het feit dat De Jong kansloos was tegenover dit mediageweld. Wat hij ook zei of deed, het werd in het bestaande frame geïnterpreteerd. ‘Ik vroeg Michaël waarom hij niet geprobeerd heeft zich beter in de media te verweren. Hij had niet de toegang tot de media en de ervaring om zich goed te verweren. Hij maakte geen schijn van kans.’

Kranten, tv-programma’s en andere media moeten zich goed achter de oren krabben, vindt Wietsma. Ze hebben een enorme verantwoordelijkheid. ‘De Jong en zijn vriendin voelden zich niet veilig bij de media. Dat is een heel zure constatering.’ Nieuwsmedia zijn vaak uit op een rel, zegt Wietsma, en ze houden niet van nuance. ‘Dat gaat snel ten koste van de persoon die het onderwerp is.’

Ze ondervond het aan den lijve toen bij een interview met haar in de Volkskrant een spotprent werd geplaatst die Maurice de Hond in een stijl afbeeldde die bekend is van antisemitische prenten. ‘Dan belt er naar aanleiding van die rel zo’n journalist die de podcast maar half heeft geluisterd, die jou alleen wil gebruiken voor het verhaal dat hij zelf wil vertellen.’

Zwarte balk

Wietsma toont in haar podcast aan dat beeldvorming vaak daadwerkelijk in het beeld zit. Het afbeelden van Michaël de Jong met een zwarte balk voor zijn ogen door HP/De Tijd maakte hem bijvoorbeeld in een klap verdacht. ‘Mensen die ik sprak over de zaak hadden het beeld van Michaël als een soort tokkie, met tatoeages en vechthonden. Pas toen ze hem in de podcast hoorden waren ze verbaasd hoe welbespraakt hij is.’

Zelf heeft ze mede vanwege de grote invloed van beelden gekozen voor een podcast. De geplande documentaire zou lastig worden omdat de hoofdpersoon niet volledig in beeld wilde. ‘Michaël probeert een min of meer anoniem leven te leiden, dus dan hadden we hem in het donker moeten neerzetten en dat heeft ook een beschuldigend effect.’ Wietsma wilde niet bijdragen aan beeldvorming, maar een menselijk verhaal vertellen. Dat is volgens haar wat ze heeft toegevoegd aan de analyse van journalist Bas Haan. ‘Hij had in zijn boek aangetoond hoe de framing is ontstaan; in de podcast wordt het menselijk en toegankelijk.’

Voor Michaël de Jong en zijn, inmiddels, ex-vriendin heeft de podcast een verandering ingeluid, vertelt Wietsma verheugd. ‘Mensen benaderen hen nu met verontschuldigingen. Als je zo lang over je schouder hebt moeten kijken, ga je je steeds meer terugtrekken. Mensen hebben zich van hen afgekeerd, omdat ze de media geloofden of uit ongemak. Dat begint nu te veranderen.’

Lakmoesproef

Saillant detail: ook hieraan heeft de mediawerkelijkheid bijgedragen. Kranten en bladen schreven over de podcast, waardoor hij nog meer aandacht kreeg, zegt Wietsma. Wat destijds gebeurde met de verdachtmakingen, werkt nu juist in het voordeel van De Jong. De media hebben de boodschap van de podcast bekrachtigd.

Ook journalisten die eerder over de zaak schreven, beginnen te reflecteren op hun eigen rol, merkt Wietsma in interviews over haar podcast. ‘Ze durven nog niet openlijk schuld te bekennen, maar proberen soms via het gesprek met mij een soort mea culpa in de tekst te verwerken.’ Of media daadwerkelijk anders met zo’n zaak omgaan moet echter nog maar blijken. Onlangs kondigde Maurice de Hond een podcast over het onderwerp aan met ‘nieuwe feiten’. Hoe media erop zullen reageren wordt de lakmoesproef. Wietsma is niet per se optimistisch: ‘Die podcast is er nog niet eens, en toch is-ie al nieuws.’

Foto: Annegriet Wietsma met Michaël de Jong (VPRO)