De waarheid voorbij: hoe we in het post-truth-tijdperk terecht zijn gekomen

Begin januari bestormden duizenden Trump-aanhangers het Amerikaanse congresgebouw. Overtuigd dat de verkiezingen waren ‘gestolen’ probeerden zij de beëdiging van Joe Biden te voorkomen. Volgens wetenschappers bewees de bestorming van het Capitool dat we zijn aanbeland in een post-truth-tijdperk, waarin feiten ondergeschikt zijn aan emoties. Dat heeft alles te maken met de veranderde rol van de journalistiek, stelt Pablo Castillo van de Universiteit van Barcelona in nieuw onderzoek.

Aan de hand van tientallen wetenschappelijke onderzoeken reconstrueerde Castillo hoe we zijn aanbeland in een wereld waarin iedereen zijn eigen waarheid lijkt te hebben. Met de opkomst van ‘burgerjournalisten’, de strijd om de aandacht van de lezer en sociale media als nieuwe ontmoetingsplek als belangrijkste redenen voor de overgang naar dit nieuwe tijdperk.

Ervaringen in plaats van feiten

 Om te beginnen veranderde de essentie van nieuws tot je nemen. Lange tijd was het zo dat iemand een artikel las en in principe geloofde dat wat de journalist daarin beschrijft klopt. Dat is belangrijk, want de lezer kon dat doorgaans niet zelf controleren. Door de digitalisering van het medialandschap en het toenemende nieuwsaanbod veranderde er iets. Voortaan moesten media vechten om de aandacht van de lezer. Dat deden ze door steeds meer in te spelen op de emotie van de lezer (bijvoorbeeld: hoe iemand iets heeft ervaren in plaats van wat er is gebeurd), want dat verkocht beter. Daardoor veranderde het collectieve idee van ‘wat nieuws is’.

Iedereen is journalist

Dat proces werd versterkt door de opkomst van sociale media. Vóór sociale media deden alleen journalisten verslag van een gebeurtenis; zo neutraal mogelijk en in lijn met de journalistieke waarden, zoals gebruik maken van betrouwbare bronnen of werken in onafhankelijkheid. De journalist had hier geen persoonlijk belang bij, hij deed gewoon zijn werk.

Sinds een jaar of tien kan iedereen met toegang tot internet verslag doen van een gebeurtenis. Als gevolg daarvan moeten journalisten nu concurreren met een enorme groep mensen die zich niet hoeven te houden aan journalistieke principes, terwijl ze een persoonlijk belang bij hun verslaggeving kunnen hebben. Dat leidt weer tot emotionelere berichtgeving waardoor feiten weer verder naar de achtergrond verdwijnen.

Geen monopolie op de waarheid

Daarnaast hebben journalisten niet meer het ‘monopolie op de waarheid’. Nieuws (en schandalen in het bijzonder) wordt niet langer alleen nog maar ontdekt door journalisten. Ook zonder tussenkomst van journalisten komt geheime informatie de wereld in, zoals bij het lekken van de Panama Papers via WikiLeaks.

Datzelfde effect hebben sociale media gehad op het vertrouwen in instituten, zoals de overheid of de WHO. Vroeger konden die instituten via journalisten hun perspectief op de waarheid de wereld insturen, bijvoorbeeld hoe je je moet gedragen tijdens een pandemie. Dat was dan vaak de enige informatie waar burgers over konden beschikken. Door de opkomst van sociale media is dat verleden tijd.

Dankzij het internet treffen individuen die deze informatie wantrouwen elkaar nu veel makkelijker en kunnen zij een tegengeluid laten horen zonder dat ze op een plein hoeven samen te komen. Uit onderzoek blijkt dan ook dat deze ontwikkeling er mede aan heeft bijgedragen dat het vertrouwen in instituten – die van oudsher ook een ‘monopolie op de waarheid’ hadden – afbrokkelt.

Eigen versie van de waarheid

Deze groep mensen – die uiteindelijk kunnen veranderen in complotdenkers – ziet door de algoritmes van het internet vooral artikelen die hun gelijk bevestigen. Zij kunnen belanden in een ‘filterbubbel’, waarin hun visie op de wereld continu wordt bevestigd. Zo vinden mensen steeds radicalere medestanders op het internet en ontstaan er steeds meer groepjes die er hun eigen versie van de waarheid op nahouden.

Foto: Hennie Stander