Hoe Katholiek Nieuwsblad stuitte op een ongemakkelijke conclusie: ‘A cold and broken hallelujah’

Zorgen over de gezondheid van priesters tijdens de coronacrisis, nieuws over de bisdommen in Frankrijk en Poolse zusters in een rapwedstrijd. Het is niet een rijtje waarin je snel een journalistiek onderzoek verwacht. Toch is dat bij het Katholiek Nieuwsblad wel te vinden: het afgelopen jaar legde de krant zich toe op onderzoeksjournalistiek, en werd er onderzocht wat het verdwijnen van de kerk betekent voor dorpsgemeenschappen.

Anton de Wit, hoofdredacteur van Katholiek Nieuwsblad legt de keuze voor dit onderwerp uit: ‘Het thema leeft al jaren in de katholieke gemeenschap. Het zijn gebouwen die gebouwd zijn in een tijd dat de kerken ramvol zaten en nu sluiten ze een voor een de deuren. We hoefden er dus niet lang over na te denken.’

De journalisten waren protestants-christelijk en daardoor relatieve buitenstaanders

Met subsidie van het Stimuleringsfonds voor de Journalistiek kon hij een kleine onderzoeksredactie oprichten en twee extra freelancers inhuren. Saillant detail: dat waren twee protestants-christelijke journalisten. Volgens De Wit leverde dat een vruchtbare spanning op. ‘Ze waren wel bekend met de kerk en christelijke traditie, maar vanuit een andere confessie. Daardoor waren ze relatieve buitenstaanders en konden ze onbevangen vragen stellen, niet gehinderd door enige katholieke voorkennis.’

Deze kennis was wel aanwezig bij de rest van de redactie, waardoor het een project van het hele team werd, met een hele reeks verdiepende multimediale verhalen. Bijvoorbeeld over het dorpje Kilder, waar de onderzoeksjournalisten in tekst en videoreportages vertelden over de kerk die al twee jaar te koop staat. Het hele onderzoek had een verrassende uitkomst. Want wat bleek? De gemeenschappen hadden weinig last van het verdwijnen van de kerken. De samenbindende functie blijkt te zijn overgenomen door carnavalsverenigingen of voetbalclubs.

De Wit: ‘De kerk heeft niet alleen een religieuze functie, maar is ook een sociaal cement. Wat gebeurt er als dit cement tussen de voegen wegzakt? Dan blijkt een gemeenschap zich goed te herstellen en nieuwe vormen van dat cement te vinden. Een ongemakkelijke conclusie. Het gemis viel vies tegen, er heerste eerder een collectief schouderophalen.’

Stomverbaasd

Met dit resultaat trok het onderzoek ook internationale aandacht. ‘In de VS en Italië waren ze stomverbaasd. Daar kennen ze dat fenomeen nog veel minder. We hebben in Nederland de twijfelachtige eer dat we voorop lopen in kerksluitingen. Dat heeft een zelfkritisch proces op gang gezet, met de hoofdvraag die in het geloof eigenlijk altijd wel speelt: waartoe zijn we op aarde?’

Hij is er dan ook bijzonder trots op dat ze deze onverwachte conclusies hebben gepubliceerd. ‘Dat is immers ook een journalistieke kerntaak: niet alleen opschrijven wat je graag wil horen.’

We willen een discussie losmaken, los van of je nou zelf gelooft of niet

De reacties in Nederland waren wisselend. De Wit: ‘De traditionele lezer van de weekkrant is vaak de wat oudere kerkganger, dus die ziet dat de kerk vergrijst en opdroogt. Aan hun reacties zagen we dat dit pijn doet.’ Katholiek Nieuwsblad richt zich echter ook op een breder publiek. ‘We willen graag een discussie losmaken, los van of je nou zelf gelooft of niet. We willen helpen er genuanceerder over na te denken. Want dat is natuurlijk ook een taak van de journalistiek: mensen in staat stellen een geïnformeerde mening te vormen.’

In het vervolg wil de redactie kijken naar andere manieren waarop de kerk haar meerwaarde kan tonen: ‘We zoeken bewust ook naar positieve voorbeelden. Wat vaak wordt vergeten is dat religie een heel praktisch iets is. Dat zie je bijvoorbeeld in Friesland, waar ze een kledingbus hebben opgezet die rondrijdt om kleding te brengen naar mensen die het minder breed hebben.’

Ook interessant vindt hij de ontwikkeling dat ondanks het sluiten van kerken, er steeds meer kleine kapelletjes ontstaan. ‘Dat lijken spontane acties van mensen. Het zou een antwoord kunnen zijn op de zingevingsvragen die ze nog steeds hebben. Ook daar willen we dieper induiken.’

Geen onthullingsjournalistiek

Nu de subsidie is opgedroogd, moet Katholiek Nieuwsblad andere manieren vinden om dit soort onderzoek te financieren. De oplage van vijfduizend exemplaren loopt al jaren terug en een online verdienmodel is nog niet gevonden. De Wit: ‘We zijn een klein weekblad, het enige in ons soort als onafhankelijk katholiek blad en we willen we onze journalistieke taak bewaken. Ons dieper vastbijten in thema’s die spelen.’ De redactie probeert daarom nu via crowdfunding geld binnen te halen voor vervolgonderzoeken.

Alle journalistiek zou onderzoeksjournalistiek moeten zijn. Dat is het kernwerk

Al zullen die, net als dit project, geen onthullingsjournalistiek zijn. ‘Onze opvatting van onderzoeksjournalistiek is ruimer,’ zegt de hoofdredacteur. ‘Het gaat niet om sensatie of grote onthullingen. Geen bonnetjesaffaires van kerkleiders. We willen onderzoeken wat de echte gevolgen zijn van dat wat iedereen ziet, om verder te komen dan gemeenplaatsen. Ik vind eigenlijk dat alle journalistiek onderzoeksjournalistiek zou moeten zijn. Dat is het kernwerk. Helaas is er vaak te weinig tijd voor om dingen goed uit te zoeken en naar de diepere problemen te kijken.’

Om mensen goed te informeren, zoekt de redactie ook samenwerking op: De Gelderlander en de Provinciale Zeeuwse Courant hebben al stukken overgenomen. De Wit: ‘Dat is ook erkenning dat we goed journalistiek werk hebben geleverd. Er bestaat vaak het idee dat wij maar een klein parochieblaadje zijn. Natuurlijk zijn we niet onafhankelijk van de katholieke gemeenschap, maar onze journalistiek is wel professioneel.’

Het klinkt als een succesverhaal, al zou De Wit het zo niet noemen: ‘We hebben veel geleerd en zijn op een mooi spoor gezet, maar we hebben ook wel tegenslag gehad en de conclusie was ook niet makkelijk. In de kerk noem je een succes snel een hallelujah-verhaal, dat was dit zeker niet. Of misschien in de zin van Leonard Cohen, a cold and broken hallelujah.’

Foto: Hoofdredacteur Anton de Wit (Jan Peeters/Katholiek Nieuwsblad)

Meer over onderzoeksjournalistiek

Groene Amsterdammer onderzoekt online debat: ‘Complotdenkers zijn niet dom’

Bij het Nederlands Dagblad is datajournalistiek een weg naar groter lezersvertrouwen

Onderzoeksjournalistiek in de crisis: is er nog ruimte voor iets anders dan corona?