Nieuwsorganisaties maken zich weinig zorgen om nepnieuws: ‘We moeten geen monster creëren dat uiteindelijk geen monster blijkt te zijn’

Media schrijven veel over de opkomst van misinformatie. Maar hoe voorkomen zij dat dat nepnieuws de eigen kolommen binnenkomt? De onderzoekers van Media for Democracy Monitor 2020 ontdekten – in nog niet gepubliceerd onderzoek – dat media zich niet zo druk maken. Tegelijkertijd neemt de angst voor nepnieuws onder de bevolking in de meeste landen toe.

Eerdere onderzoeken naar het tegengaan van misinformatie leverden wisselende uitkomsten op. Volgens sommige studies bleken burgers dankzij factchecks beter te weten of nieuws wel of niet waar was. Andere studies suggereerden juist dat de effecten van factchecks zwak of verwaarloosbaar zijn. Die ‘negatieve’ studies lieten zelfs zien dat het corrigeren van misinformatie ertoe kan leiden dat mensen eerder in nepnieuws gaan geloven, simpelweg omdat het vaker voorbijkomt als media er meer aandacht aan besteden.

Mede daarom wilden de wetenschappers van MDM 2020 weten hoe nieuwsorganisaties wereldwijd met misinformatie omgaan. In 18 landen spraken zij met journalisten en hoofdredacteurs over de opkomst ervan, en hoe zij daarmee omgaan. In vrijwel alle landen bleken nieuwsorganisaties te wijzen op de journalistieke basisprincipes als belangrijkste instrument tegen nepnieuws: ‘Kies je bronnen nauwkeurig en check alles dubbel.’

Vooral burgers vrezen nepnieuws

In bijna alle onderzochte landen maakt de bevolking zich méér zorgen over nepnieuws dan voorheen. Dat werkt door in de journalistiek, vertelt een Canadese journalist. Met name bij grote nieuwsgebeurtenissen stonden Canadese nieuwsorganisaties op scherp. Dat bleek niet altijd terecht: ‘De meeste nieuwsorganisaties dachten dat misinformatie een groot issue zou worden tijdens de verkiezingscampagne van 2019. Daarom hadden we iemand aangenomen die dat nauwkeurig zou monitoren. Toen kwamen we erachter dat er eigenlijk helemaal niet zoveel misinformatie was.’

De angst voor misinformatie is dan ook niet overal even groot. En vooral in de landen waar burgers zich niet zo druk maken blijven nieuwsorganisaties kalm, zegt een Griekse journalist: ‘We volgen de basisprincipes van de journalistieke code, het dubbelchecken van nieuws, het zorgvuldig kiezen van bronnen. Misinformatie mag dan in de mode zijn, wij hebben niets veranderd.’

In Denemarken zei een redacteur van de publieke omroep: ‘Is misinformatie niet gewoon iets wat altijd al heeft bestaan? We moeten oppassen dat we niet zelf een of ander monster creëren dat uiteindelijk geen monster blijkt te zijn, maar gewoon een omstandigheid die er altijd al was.’

Intern factchecken

Toch zijn er ook nieuwsorganisaties die nieuwe strategieën omarmen om misinformatie tegen te gaan. Zo hebben de meeste Duitse nieuwsorganisaties inmiddels een klein team dat zich voornamelijk richt op het controleren van feiten in eigen stukken. In de meeste landen zijn zulke taskforces vooral te zien bij publieke omroepen, maar niet in Nederland. Tot verrassing van de onderzoekers besteden de commerciële nieuwsorganisaties in Nederland meer tijd en personeel aan factchecken dan de NOS, waar dit voornamelijk wordt overgelaten aan de individuele journalist.

In Zuid-Korea hebben een aantal nieuwsredacties inmiddels programmeurs in dienst die door middel van algoritmes foutieve of misleidende informatie opsporen. De meeste nieuwsorganisaties geven echter aan dat zulke interne factcheckers te duur zijn voor de omvang van het probleem.

Non-profitorganisaties leiden de dans

Het actief tegengaan van misinformatie wordt vooral gedaan door onafhankelijke factcheck-organisaties die in rap tempo toenemen. Sinds 2016 is het aantal initiatieven dat misinformatie bestrijdt verdubbeld tot 300. Wereldwijd zijn 64.3 procent van de factcheck-initiatieven non-profitorganisaties. Commerciële mediapartijen volgen met 28.6 procent, en academische instituten met 7.1 procent. Zij werken soms nauw samen met nieuwsorganisaties.

Zo ging de Portugese factchecksite Poligrafo een samenwerking aan met het belangrijke televisiekanaalkanaal SIC. Wekelijks krijgen zij 30 minuten zendtijd op primetime. In Duitsland hebben soortgelijke samenwerkingen geleid tot ZDFheuteCheck en ARDFaktenfinder. Denemarken doet met factcheckprogramma Detektor een duit in het zakje.

Systematische aanpak blijft achterwege

Hoewel nieuwsorganisaties zich steeds meer bewust zijn van de gevaren van misinformatie lijken ze zich weinig zorgen te maken. De wetenschappers concluderen dat de opkomst van nepnieuws vrijwel nergens heeft geleid tot een nieuwe systematische aanpak. Liever vertrouwen nieuwsorganisaties op de traditionele journalistieke waarden.

Foto door Kayla Velasquez via Unsplash