Wat wel, wat niet? Hoe je een journalistiek onderzoek binnen de perken houdt
Nieuws | OnderzoeksjournalistiekEen van de grootste uitdagingen voor een onderzoeksjournalist: het begrenzen van je verhaal. Wanneer publiceer je, en hoe zorg je dat het je niet over de schoenen loopt? Zeven methodes en adviezen, toegelicht door (ervarings)deskundigen.
Wees scherp bij de eerste schifting
Sjors van Beek werkt als onderzoeksjournalist bij de Limburger. Hij is een van de drie mensen bij de krant met toegang tot Publeaks en krijgt ook via reguliere verslaggevers mogelijke onderwerpen doorgespeeld. ‘Het is langzaam zo gegroeid dat ik een van de mensen ben die een eerste schifting maken: hoeveel vlees heeft dit onderwerp op de botten? Soms voel ik me daarbij net een huisarts die een anamnese afneemt. Het gevaar ligt op de loer dat je je laat verleiden door een interessant verhaal dat achteraf niet bewijsbaar blijkt te zijn. Daarom vraag ik altijd meteen om bewijsmateriaal. Zijn er documenten of geluidsopnames?
Na een eerste tip ga ik het liefst een uurtje off the record praten. Laatst kregen we info binnen over seksueel misbruik door een publieke figuur in de provincie. Samen met een jonge collega ging ik langs bij de tipgever. We wisten het nodige te achterhalen en hebben het in een vergadering besproken: dit weten we wel, dat is nog onzeker of moeten we uitzoeken. Vervolgens keken we met het hele team of we het onderwerp oppakken, in dit geval hadden we daar voldoende info voor.’
Durf te pauzeren
Lise Witteman, team lead EU bij Follow the Money (FTM), deed een paar jaar geleden onderzoek naar de Europese pesticide-industrielobby: ‘Ze beweerden te strijden voor innovatieve duurzame landbouw. Ik begreep niet goed hoe dat zat, want die twee zaken lijken tegenstrijdig, en ik dook erin. Maar wat ik ook probeerde, het verhaal kwam niet rond: het kostte te veel tijd, ik moest het loslaten. Toch bleef het door mijn hoofd spoken. Toen we een paar jaar later een groot onderzoek deden naar ngo’s, kwam ik die kwestie weer tegen. Opeens kwam de vereiste informatie alsnog op een andere manier los, en kon ik dat eerdere verhaal tóch maken.’
De tip: laat, indien mogelijk, je verhaal even liggen als je vastloopt. ‘Het gebeurt ons allemaal wel eens dat je tijden aan een verhaal trekt en het niet opschiet. Soms is het verleidelijk om door te blijven gaan, want je hebt er al zoveel uren in gestoken. Maar als je het even op de plank laat liggen en er later bij terugkomt, zie je vaak opeens de oplossing. Dat scheelt tijd én energie.’
Analyseer de relevantie
Witteman: ‘Waarom vallen we de lezer hiermee lastig? Dat die vraag essentieel is, heb ik geleerd van mijn tijd bij de Telegraaf. Zeker bij abstracte onderzoeksvelden is het belangrijk om iedereen daar scherp op te houden. Waarom is dit van belang voor mijn neef of jouw moeder? Neem een onderwerp als de techlobby. Daar kun je onwijs veel over vertellen, maar wat is nou écht relevant voor de mensen om je heen? Dit kun je goed testen door je verhaal uit te leggen aan iemand die nog niks weet van het onderwerp. Snapt die persoon waar het om gaat?’
Werk samen
Een keer of twee, drie per jaar werkt de EU-redactie van FTM samen met buitenlandse samenwerkingspartners aan grote onderzoeken, vol data-analyse. Daarnaast doet FTM op de eigen redactie kleinere onderzoeken – zo werkt momenteel iemand aan een verhaal over de introductie van kweekvlees – of werken ze samen met een enkele onderzoekspartner. Witteman: ‘Iedereen binnen het team heeft zijn eigen superkrachten. Van een goede datajournalist en een gouden netwerker tot iemand die heel sterk is in het uitpluizen van kleine lettertjes en procedures. Door een collega bij je onderzoek te betrekken, iemand die er met een frisse blik en vanuit andere ervaring naar kijkt, kun je vaak beter bepalen of je op de goede weg zit.’
Verbind generaties
Ludo Hekman werkte bij Lighthouse Reports en is sinds kort eindredacteur bij Pointer en Brandpunt+. Samen met nog een eindredacteur geeft hij leiding aan een team van zestig mensen. ‘Pointer heeft een behoorlijk ervaren team, met veel makers die dit al lang doen en goed weten wat een sterk verhaal nodig heeft. Zij komen vaak met eigen ideeën, waarbij mijn rol is om te zorgen dat deze binnen de thema’s passen en er focus in aangebracht wordt. Bij Brandpunt+ zijn de makers wat jonger, maar goede journalisten met veel eigen ideeën. Daar is het soms nog meer een uitdaging om te kijken hoe je een bepaald onderwerp aanvliegt. Ik vind het belangrijk om mensen op te leiden en ze van elkaar te laten leren. Iemand die meer door de wol geverfd is werkt veelal efficiënter, als je net begint moet je nog leren inschatten wat een verhaal kan opleveren, maar jonge mensen hebben weer andere skills die oudere journalisten kunnen helpen.’
Weet wanneer iets (toch) geen verhaal is
Hekman: ‘Gedreven journalisten hebben soms moeite met kill your darlings. Wat kan helpen, is werken met hypotheses. Wat wil je precies onderzoeken? Kun je de informatie verzamelen die het tastbaar maakt? Dat maakt onderzoeksmethodes en tussentijdse stappen explicieter. Anders dan bij een journalistieke hoofdvraag, helpt een hypothese je in kaart brengen welke data je nodig hebt. Zo kom je dus dichter bij de vraag waar de bronnen daarvoor gevonden kunnen worden. Dat helpt weer om je methodologie te definiëren, en te bepalen hoe haalbaar je onderzoek is. We testen dat ook wel eens met een ‘snelkookpan’: drie of vier mensen die een korte periode flink duwen op een bepaald onderwerp en kijken wat er te achterhalen valt. Op die manier weet je sneller of ergens een verhaal in zit.’
Wacht niet té lang met publiceren
Witteman: ‘Je kunt eindeloos blijven zoeken naar een enkel dingetje, waarvan je ooit hebt bedacht dat het per se in je verhaal terug moet komen. Maar is dat wel écht zo? Je lezer heeft daar sowieso geen weet van. Soms werkt het beter om alvast te publiceren wat je hebt, en heb je al een completer verhaal dan je misschien denkt. Plus: wellicht komen op zo’n eerste publicatie interessante reacties, die je weer verder brengen.’
En wie weet win je op die manier nog wel een Tegel. Zoals Van Beek, toen hij met een collega werkte aan een verhaal over misstanden bij de politie in regio Horst: ‘Eerst was er het nieuws, daarna kwam er steeds meer los en ontwikkelde het zich tot een dossier. Door dit onderzoek op te knippen in losse publicaties leverde het uiteindelijk zo’n veertig verhalen op.’
