Regeling onderzoeksjournalistiek op de schop: meer maatwerk, focus op samenwerking en lange termijn

Er zijn nieuwe onderzoeksredacties opgericht, er zijn bestaande redacties versterkt. De regeling onderzoeksjournalistiek van het Stimuleringsfonds voor de Journalistiek maakte sinds 2019 veel mogelijk. Nu de regeling halverwege de looptijd is -er volgen nog tweeënhalf jaar-, wordt er flink aan geschaafd. Steffan Konings, projectmanager van de regeling: ‘We willen de subsidie vooral regionaal en lokaal besteden. Daarnaast moeten bestaande redacties hun inkomsten gaan verduurzamen.’

Vanaf de start van de regeling was de belangstelling overweldigend. Verspreid over de eerste drie pilotjaren ontving het Stimuleringsfonds 211 aanvragen voor meer dan 22 miljoen euro in totaal, terwijl met de regeling maximaal 2.7 miljoen euro per jaar besteed kon worden. ‘Dat zegt iets over hoe tof mensen onderzoeksjournalistiek vinden. Maar het laat ook zien bij hoeveel media dat nu niet mogelijk is,’ begint Konings.

Bijna gelijktijdig met de start van de regeling startte de evaluatie ervan. ‘Dat deden we op twee manieren. Mijn collega’s en ik voerden periodiek evaluatiegesprekken met redacties. Wat ben je aan het leren? Waar loop je tegenaan? Wat heb je nodig? We hebben gigantisch veel geleerd van deze gesprekken. Daarnaast deden we ook zelf onderzoek om de effectiviteit van de regeling te bepalen.’

Ook buiten de Randstad moeten mensen op goede onderzoeksjournalistiek kunnen rekenen

Aan de hand van deze resultaten pasten Konings en zijn collega’s de regeling aan. ‘De eerste jaren hebben we verzoeken van veel soorten media gehonoreerd. Ook om te leren wat wel en niet werkt als je op de lange termijn onderzoeksjournalistiek wilt blijven bedrijven. Dat ging niet altijd goed, maar met die lessen kunnen we nu gerichter werken.’

Focus op de regio

Zo blijft de focus de komende jaren liggen op regionale en lokale onderzoeksjournalistiek: ‘We hebben veel goede onderzoeksjournalistiek in Nederland, maar die concentreert zich in de Randstad. Daarbuiten moeten mensen ook op goede onderzoeksjournalistiek kunnen rekenen. Zeker omdat de afgelopen jaren veel verantwoordelijkheden bij gemeentes zijn neergelegd, zoals de jeugdzorg.’

In sommige regio’s helpt en subsidieert het Stimuleringsfonds nog nauwelijks, zoals in Flevoland, Zeeland en delen van Drenthe en Noord-Holland. Dat moet anders, zegt Konings: ‘Wij willen die regio’s beter bereiken. Inwoners met journalistiek talent nodig ik van harte uit om ons te benaderen.’

Journalisten bij elkaar brengen

Het toverwoord in de nieuwe regeling is samenwerking: ‘Niet iedere dorpskern hoeft een onderzoeksredactie te hebben. Meerdere kleine redacties kunnen ook samen één onderzoeksredactie opzetten.’ Landelijke media kunnen daarbij helpen: ‘Zij hebben de tijd en het geld, de lokale journalisten het netwerk en de binding. Dit soort samenwerkingen willen we stimuleren.’

Journalisten met interesse hoeven niet verbonden te zijn aan een bestaand medium. Tot nu toe konden individuele journalisten geen aanspraak maken op de regeling. Vanaf maart 2022 moeten zogenaamde ‘themasubsidies’ daar verandering in brengen: ‘Dan kan er subsidie worden aangevraagd op het gebied van specifieke thema’s, zoals hittestress of energietransitie. Zo willen we meerdere individuele journalisten bij elkaar brengen van verschillende media, wat hopelijk leidt tot meer structurele samenwerkingen. Kijk maar naar de Panama Papers, daarbij ging het ook op die manier. Ik ben heel benieuwd wat er gebeurt als we dat model kopiëren naar verschillende streken in Nederland.’

Duurzame inkomensstroom

De financiële basis van onderzoeksjournalistiek duurzamer maken is de tweede belangrijke pijler van de vernieuwde regeling: ‘Het is nodig dat we journalistieke collectieven en onderzoeksredacties meer zekerheid bieden. Dat kan bijvoorbeeld door met tweejarige subsidies te werken, waar nu eenjarige subsidies gebruikelijk zijn, maar uiteindelijk moeten de deelnemende organisaties helemaal onafhankelijk van ons worden.’

Uiteindelijk moeten deelnemende organisaties helemaal onafhankelijk van ons worden

De komende jaren wordt dan ook extra aandacht besteed aan verdienmodellen. ‘Ik geloof dat een groot deel van de benodigde middelen voor onderzoeksjournalistiek zelf vergaard kan worden. Bijvoorbeeld door meerdere fondsen aan te schrijven, premium content te maken of te werken met ledenmodellen. Het is belangrijk dat we met redacties nog meer gaan nadenken over innovatieve manieren om de inkomensstroom duurzamer te maken. Ik val ze eindeloos lastig met de vraag: wat doe je als de subsidie er straks niet meer is? Als we merken dat redacties te afhankelijk van ons worden blijven we die subsidie niet verlengen. We willen niet vijf jaar dingen overeind houden die daarna ineenstorten.’

Meer geld kan ook van binnen de organisatie zelf komen. ‘Bij veel omroepen en kranten van grote uitgeverijen is best wel geld, maar wordt onderzoeksjournalistiek niet als prioriteit gezien.’ Daarom hameren Konings en zijn collega’s erop dat redacties de impact van hun werk goed vastleggen. ‘Dan kun je aantonen dat je werk leidt tot meer premium abonnees, meer nieuwe leden of meer doorgebrachte tijd op de website. Dat is een interessant argument voor degene die over het geld gaat.’

Vier sporen

Niet alleen de deelnemende organisaties moeten innoveren, het Stimuleringsfonds voert zelf ook veranderingen door. In de nieuwe regeling worden de deelnemers verdeeld in vier categorieën, sporen genoemd.  Van ‘zeer ervaren met onderzoeksjournalistiek’ tot ‘bezig met het opzetten van een onderzoeksredactie’. ‘Zo kunnen we nog gerichter helpen. Bij de meer ervaren redacties zal de nadruk liggen op het verduurzamen van de inkomsten, beginnende redacties koppelen we aan een mentor die helpt bij het uitvoeren van onderzoeksjournalistiek.’

Een leven zonder de regeling

 Over tweeënhalf jaar loopt de pilot van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap af. Of alle deelnemende organisaties vervolgens zelfstandig met onderzoeksjournalistiek verder kunnen blijft spannend: ‘Daar is ook een cultuuromslag voor nodig. Een groot deel van de journalistiek is heel vluchtig, productiedoelen en lezersaantallen worden gebruikt als graadmeters. Dat is niet per se bevorderlijk voor goede onderzoeksjournalistiek. Er is een andere manier van waarde bepalen nodig. Daar valt nog veel winst te boeken. Kijk bijvoorbeeld naar de leestijd van een artikel, en naar de inhoudelijke reacties die erop komen. Maar zo’n verandering heeft tijd nodig.’

De komende jaren wil het Stimuleringsfonds bijdragen aan de verdere ontwikkeling van de onderzoeksjournalistiek, zegt Konings. En daarna? ‘Een sterke onderzoeksjournalistiek is een groot publiek goed, het is essentieel voor onze samenleving. Maar ik zie het liever niet als een goed doel voor de overheid. Onze missie moet zijn dat we als fonds niet meer nodig zijn. De subsidie moeten we als vliegwiel gebruiken om dingen in gang te zetten, niet als middel om iets overeind te houden.’ Hij heeft er vertrouwen in dat dat laatste ook niet nodig is. ‘Steeds meer mensen willen betalen voor onderzoek, er is veel jong talent en krachten worden vaker en vaker gebundeld.’

De vernieuwde regeling onderzoeksjournalistiek gaat op 20 september open. 

Foto: Norali Nayla