Hoe de NOS oorlogsbeelden checkt met behulp van Streetview en de stand van de zon

Drie journalisten werken bij de NOS fulltime aan het verifiëren van oorlogsbeeld uit Oekraïne. Met behulp van Open Source Intelligence (OSINT) achterhalen ze locatie en tijdstip. ‘Ik vind het een journalistieke basisvaardigheid om te kunnen achterhalen of de plek van een bepaald beeld klopt.’

Het verifiëren van beelden was bij het uitbreken van de oorlog meteen bittere noodzaak, vertelt tech-journalist Joost Schellevis. Hij zit achter zijn bureau op de speciaal voor die verificatie ingerichte hoek op de NOS-redactie. ‘We hebben voor onze journaals veel beeld nodig, maar we willen niets uitzenden waarvan de context niet duidelijk is. Dus zaten we al snel met meerdere mensen beelden te checken.’ De belangrijkste vragen zijn daarbij: klopt de locatie, is het inderdaad van nú en is het beeld niet gemanipuleerd?

Met behulp van digitale kaarten en satellietbeelden zoeken Schellevis, researcher Ben Meindertsma en binnenlandredacteur Mitchell van de Klundert naar de locatie van bijvoorbeeld een bombardement of ander nieuwswaardig beeld dat via sociale media wordt gedeeld. Van de 350 beelden die de Oekraïne-desk tot nu toe onderzocht, is 276 keer vast komen te staan waar en wanneer het is opgenomen. ‘Bij de andere beelden waren er te weinig aanknopingspunten of kostte het uiteindelijk te veel tijd om nog door te zoeken.’

Helpers op Twitter

Mede vanwege die tijdsinvestering besloot het OSINT-team al snel om via Twitter de hulp in te roepen van het publiek. De oproepen met beeld om te verifiëren leveren soms tientallen reacties op. ‘Zeker in het begin waren er veel mensen die mee wilden zoeken en dat leverde soms bijzonder snel resultaat op. Dan had ik urenlang met Google Maps door Boetsja gelopen en kreeg ik via Twitter vrijwel meteen de exacte locatie’, zegt Schellevis.

Dat was ook het geval bij een oprukkend konvooi in een uitgestrekt landschap. Er waren maar weinig aanknopingspunten, maar op basis van een zendmast in de verte lukt het Twitteraar Pelle Bosman binnen een uur om de locatie te verifiëren. Inmiddels droogt de online hulp wat op, maar de redactie heeft Yorrick de Vries, een van de meest actieve bijdragers, als freelancer weten te strikken voor het OSINT-team.

Met OSINT kun je ook de locatie vóór een bombardement laten zien. Dan maak je duidelijk: hier woonden mensen

Volgens Schellevis was het eerder nog niet zo essentieel om zoveel beeld te verifiëren. Bij sommig breaking news werd er incidenteel al wel beeld geverifieerd, maar vaak was er genoeg ‘makkelijk checkbaar’ beeld om uit te zenden en was er geen eigen OSINT-redactie nodig. ‘Als het om amateurbeelden uit je eigen omgeving gaat, zoals bij de tramaanslag in Utrecht of de overval op een waardetransport in Amsterdam-Noord, herken je snel genoeg of het klopt. En beeld vanuit het buitenland was vaak al door Eurovisie of Reuters gecheckt.’

Journalistieke noodzaak

In de hectiek van deze oorlog heeft OSINT zijn meerwaarde inmiddels bewezen. Naast de vraag of het beeld wel authentiek is en dus uitgezonden kan worden, is er namelijk meer journalistieke noodzaak om tijd en locatie van beeld te achterhalen. ‘Als je beeld binnenkrijgt van een aanval, moet je weten of het is van een al bekende aanval, of dat er een nieuwe aanval gaande is. In het laatste geval is dat nieuws. En met OSINT kun je ook de locatie vóór een bombardement laten zien. Dan maak je duidelijk: hier woonden mensen.’

Het nieuws en de beelden uit oorlogsgebied ontvangt de redactie natuurlijk het liefst van een journalist ter plaatse, zegt Schellevis, waarbij OSINT-verificatie overbodig is. Maar soms kan die journalist zijn of haar werk niet veilig doen. Dan komen de eerste beelden via sociale media binnen en kunnen die in het veilige Hilversum worden geverifieerd. En het werk van de OSINT-desk en de verslaggevers in Oekraïne kan elkaar ook versterken, legt Schellevis uit. ‘Nu we wat meer op sterkte zijn maken we ook eigen verhalen.’

Op dit moment is hij bezig met een verhaal over de beeldenstorm in verschillende delen van Oekraïne. Op basis van geverifieerde socialmediabeelden maakt hij een overzicht van vernielde standbeelden en monumenten, waar de verslaggever die ter plaatse is uiteindelijk een verhaal van maakt. Eerder brachten Yorrick de Vries en Ben Meindertsma op basis van socialemediabeelden in kaart dat er aan Russische zijde veel etnische minderheden meevechten in de oorlog. ‘Dat verhaal was er zonder OSINT niet geweest.’

De stand van de zon

Voor wie zelf aan de slag wil, heeft Schellevis een paar tips. Naast het belang van Google Streetview, Google Earth en de alternatieven die het Russische Yandex daarvoor biedt, wijst hij op de tool SunCalc. Die is vooral bekend omdat je er de opbrengst van zonnepanelen mee kunt inschatten, maar door de schaduwen in een video te vergelijken met de stand van de zon, kan de tool ook iets zeggen over het moment van de dag tijdens het opnemen ervan. Ook de weerberichten van de afgelopen tijd zijn handig, dan weet je bijvoorbeeld of het gesneeuwd kan hebben in een recente video.

Wat veel kan opleveren maar ook lastig is, is begrijpen wat er in een video wordt gezegd. Om een eerste indruk van gesprekken te krijgen zonder drukbezette tolken te hoeven raadplegen, gebruikt de NOS de betaalde dienst Trint.com. Daar gooi je een Russischtalig filmpje in en dan krijg je een redelijk goede ondertiteling terug. ‘Dat zegt vaak iets over de context of wat je met het beeld kunt doen. Ik heb bijvoorbeeld gehad dat iemand zei niet gefilmd te willen worden, dat is belangrijk bij de afweging of je het wilt publiceren. Je wilt er in ieder geval niet door worden overvallen als een lezer dat opmerkt en je het zelf niet weet.’

Basisvaardigheid

Nu het OSINT-team onlangs versterkt is met drie freelancers, krijgt Schellevis weer tijd voor zijn tech-verhalen. Daarnaast blijft hij actief op de Oekraïne-desk, het actief verifiëren van beelden gaat in ieder geval tot september door. ‘Dan bepalen we hoe en of we verder gaan, dat is afhankelijk van hoe de oorlog zich ontwikkelt.’ Of de desk ook bij andere nieuwsgebeurtenissen een rol kan spelen, weet Schellevis nog niet.

‘Het is te makkelijk om te zeggen dat iedere journalist alles moet kunnen, maar ik vind het eigenlijk wel een basisvaardigheid om te kunnen achterhalen of de plek van een bepaald beeld klopt’, zegt de journalist over wat de toekomst kan brengen. ‘Dan werd er een video gedeeld alsof dat onlangs in Oekraïne was, maar bleek het in Tsjetsjenië te zijn. Tijdstip en locatie van beeld zijn journalistiek gezien gewoon belangrijk om te kunnen achterhalen.’