Vanuit heel Europa spitten in corruptie en migratie: Lighthouse Reports bundelt krachten

Acht landen, zes media, één onderwerp. Zo zag het tijdelijke samenwerkingsproject ‘Invisible Workers’ eruit. Het onderwerp: uitbuiting van arbeidsmigranten in Europa tijdens corona. Onder leiding van het journalistieke productiebureau Lighthouse Reports deden Der Spiegel, Mediapart, Euronews, the Guardian, Follow the Money en het Investigative Reporting Project Italy de afgelopen maanden gezamenlijk onderzoek. Deze zomer publiceerden ze reportages vanuit Duitsland, Frankrijk, België, Italie, Nederland, Griekenland, Spanje en Roemenië.

Conflict, corruptie en migratie

‘Het project ‘Invisible Workers’ is exemplarisch voor hoe wij werken,’ vertelt Klaas van Dijken, mede-oprichter van Lighthouse Reports. ‘We zetten een newsroom [gezamenlijke redactie, BS] op rond complexe onderwerpen, virtueel of op locatie. Voor een eerder onderzoek naar wapenhandel hebben we bijvoorbeeld steeds tien dagen aan een stuk in een land gezeten, maar we werken ook veel online – dat deden we ook voor corona al.’

Dit soort onderzoeken kunnen de meeste media niet ‘inhouse’ doen. Daarvoor zijn de budgetten te laag

De onderzoeksonderwerpen komen uit de koker van het Lighthouse Reports-team en passen altijd binnen de thema’s conflict, corruptie en migratie. Van Dijken: ‘Die thema’s sluiten aan bij onze eigen achtergrond en expertise.’ Zelf heeft hij in het verleden veel geschreven over conflictgebieden, met name in Afrika. Collega Daniel Howden is lang correspondent geweest in Afrika en Griekenland en Ludo Hekman heeft veel geschreven over het Midden-Oosten. Met z’n drieën bedachten ze het concept van Lighthouse Reports: internationale onderzoekssamenwerkingen rondom complexe thema’s.

Lighthouse Reports is niet de enige organisatie die internationale samenwerkingen organiseert. Organisaties als ICIJ en GIJN hebben in de afgelopen jaren grote projecten geleid, zoals de Panama Papers. Desondanks denkt Van Dijken dat zijn organisatie nodig is: ‘Er is behoefte aan samenwerking voor complexe onderzoeken. De onderzoeksbudgetten zijn bij de meeste media laag. Dit soort onderzoeken kunnen de meeste media niet ‘inhouse’ doen.’ Daarom doet Lighthouse Reports ook alleen ingewikkelde onderwerpen die vragen om onderzoek in teamverband. Van Dijken: ‘Wat je alleen zou kunnen doen, laten we liggen. Bovendien, dat wordt dan vaak al gedaan.’

Groot bereik

Voordat media voor een samenwerking worden benaderd, doet het team zelf al vooronderzoek, zegt Van Dijken. ‘Voor Invisible Workers hebben we eerst een vooronderzoek van een maand gedaan. Daarvoor huren we dan ook freelancers in, bijvoorbeeld om te kijken wat we kunnen doen met open source.’ Pas als de richting duidelijk is, vragen ze media om zich aan te sluiten bij het onderzoek. Dat zijn media die niet alleen affiniteit hebben met het onderwerp, maar ook beschikken over een groot bereik.

Dat laatste is cruciaal, want Lighthouse Reports publiceert niet zelf. ‘Daar zijn drie redenen voor: ten eerste zijn er al genoeg platforms, niemand zit op een nieuw platform te wachten. Ten tweede willen we geen concurrent zijn van bestaande media, maar boven de partijen staan. En ten derde is het oprichten van een platform ook nog eens heel duur en ingewikkeld. We willen liever gebruik maken van wat er al ligt.’

Aarzelen om mee te doen

Het klinkt als een win-winsituatie voor deelnemende media: een bundeling van krachten van verschillende redacties, aangevuld door de technische expertise en ondersteuning van Lighthouse Reports – bijvoorbeeld op het gebied van open source-technieken. Toch moeten media vaak worden overgehaald om mee te doen, zegt Van Dijken. ‘We leven van subsidies en fondsen, maar dat geld gaat niet naar de samenwerkende media. Integendeel, zij moeten journalisten vrijmaken. Soms is het daarom lastig om media te overtuigen om mee te doen. Het is toch een tijdsinvestering. Gelukkig hebben we inmiddels een goed netwerk en lukt het eigenlijk altijd wel.’

De aarzeling om wel of niet mee te doen herkent Lise Witteman, onderzoeksjournalist in Brussel, wel. Voor Follow the Money schreef ze binnen het project een verhaal over de situatie van arbeidsmigranten in Nederland. ‘Ik had vorig jaar meegewerkt aan een samenwerking opgezet door een andere organisatie, die was niet zo goed bevallen. Dus ik was in het begin wat huiverig. Een collega moest me ervan overtuigen dit te doen.’ Ze heeft er geen spijt van gehad en kijkt tevreden terug op de samenwerking. ‘Dit project was veel beter georganiseerd. Het was goed gecoördineerd, de vergaderingen waren strak en de doelen helder.’

Specialismen dreigen te verdwijnen op redacties. Door expertises aan elkaar koppelen, kunnen we wél die diepgang bereiken

Even was Witteman bang dat de leiding iets té strak zou kunnen worden. ‘Ik wilde mijn verhaal op een gegeven moment breder trekken en niet vast zitten aan het vooraf bedachte concept. Daar is wel discussie over geweest, maar gelukkig kwamen we eruit.’ Het is ook niet de bedoeling dat Lighthouse Reports zich met de inhoud bemoeit, zegt Van Dijken. ‘We zijn eigenlijk een soort hoofdredactie die het project aanstuurt en coördineert. We zeggen niet hoe journalisten hun verhaal moeten vertellen, maar we geven natuurlijk wel suggesties.’

Geen activisme

Ook Van Dijken vond Invisible Workers een geslaagd project. ‘Er was al een hoop gepubliceerd over uitbuiting van arbeidsmigranten, maar wat wij eraan toegevoegd hebben is het Europese perspectief: het is een Europees probleem. Doordat Europese regelgeving niet voorziet in goede arbeidsomstandigheden van seizoensarbeiders, kan het in al die landen misgaan.’

Ondanks de maatschappelijke betrokkenheid achter de onderwerpskeuze bedrijft Lighthouse Reports geen activistische journalistiek, zegt Van Dijken. Maar het team heeft wel een duidelijk doel: ‘Specialismen dreigen te verdwijnen op redacties, er is niet meer die ene migratie-expert. Voor diepgaande onderzoeken is die expertise echter hard nodig. Door expertises aan elkaar te koppelen, kunnen we wel die diepgang bereiken.’

Vandaar ook het beeld van de vuurtoren: ‘Het is een baken dat staat voor navigatie en betrouwbaarheid. We willen helpen navigeren in een complexe samenleving, en ons licht schijnen op dingen die in het donker liggen.’