Een peiling is geen zekerheid. Maar weet de lezer dat ook?

Peilingen zijn niet weg te denken uit de politieke verslaggeving. Ze zijn vaak gebaseerd op complexe rekenmodellen, maar er blijft altijd onzekerheid: een peiling is niets meer dan een min of meer waarschijnlijk scenario. Dat proberen journalisten op allerlei manieren aan hun publiek duidelijk te maken. Twee wetenschappers onderzochten of de pogingen om deze onzekerheid duidelijk te maken succesvol zijn.

Met de verkiezingen in aantocht vliegen de peilingen weer om onze oren: ‘PvdA/GL zakt weg in peiling’ (Telegraaf), ‘Omtzigt bestormt de peilingen, slachting onder BBB, Volt, CDA en VVD’ (Joop). Nieuwsberichten over peilingen zijn vaak eenvoudig. Ze beslaan meestal niet veel meer dan het verwachte aantal zetels van de partijen in de Tweede Kamer en een eerdere voorspelling die dient ter vergelijking.

Maar onder het oppervlak is het ingewikkelder. Een gedegen voorspelling vergt heel wat rekenwerk. Bovendien blijven peilingen altijd omgeven met onzekerheden. Daarom worden ze voorzien van onzekerheidsmarges, die duidelijk moeten maken hoe waarschijnlijk de voorspelde uitslag is. Deze marges worden vervolgens weer op creatieve manieren verwerkt in nieuwsberichten en bijgaande grafieken.

Maar komen deze onzekerheidsmarges wel aan bij de lezer? Twee wetenschappers, de Duitse Benedict Witzenberger en de Amerikaanse Nicholas Diakopoulos, onderzochten hoe krantenlezers reageren op visuele weergaven van peilingen.

Toekomstjournalistiek

Peilingen in de journalistiek zijn volgens de onderzoekers een vreemde eend in de bijt. Meestal gaat het nieuws over wat er gebeurd is, of nu gaande is; zelden heeft het betrekking op wat komen gaat. Peilingen zijn een van de weinige momenten waarop journalisten vooruitblikken.

En dat moet voorzichtig gebeuren. Dat begint al bij de peiling zelf. Peilers proberen door middel van veel data en patronen uit het verleden een goede voorspelling te doen, maar ze maken ook duidelijk hoe waarschijnlijk de voorspelde uitslag is. En vervolgens proberen journalisten deze onzekerheidsmarges duidelijk over te brengen in hun berichten en grafieken.

Witzenberger en Diakopoulos zagen dat nauwelijks onderzocht is of lezers deze onzekerheidsmarges goed doorkrijgen. Dat vinden ze een gemis. Peilingen kunnen gevolgen hebben voor campagnedonaties of stemkeuzes. Het is dus belangrijk dat lezers weten hoe waarschijnlijk de voorspelde uitslag is.

Visuele verkiezingsuitslagen

Daarom besloten de wetenschappers te onderzoeken of journalisten erin slagen om onzekerheidsmarges duidelijk over te brengen. Hiervoor namen ze een enquête af onder de lezers van de Süddeutsche Zeitung.

Ze vroegen de krantenlezers naar hun ervaring met twee peilingen tijdens de Duitse verkiezingen in 2021. Beide waren visuele producties waar veel informatie in was verwerkt. De eerste liet alle mogelijke coalities zien op basis van de voorlopige verkiezingsuitslag. De tweede afbeelding toonde een schatting van het aantal stemmen per partij, inclusief onzekerheidsmarges.

De onderzoekers wilden weten of lezers chocola konden maken van deze afbeeldingen. Werd onzekerheid over de verkiezingsuitkomst duidelijk overgebracht? Vonden lezers de afbeelding waardevol? En welke impact hadden de peilingen op de stemkeuze van de lezers?

Verwarring en scepsis

134 lezers vulden de enquête in. In de eerste afbeelding zagen de meeste respondenten duidelijk hoe waarschijnlijk de verschillende uitkomsten waren. De tweede afbeelding leidde tot meer verwarring. Meer dan de helft van de lezers kon niet zien welke partijen kans maakten om de grootste te worden, omdat ze de onzekerheidsmarges niet goed begrepen.

Daarnaast zei het grootste deel van de respondenten dat de peilingen weinig invloed hadden op hun stemgedrag. Slechts drie lezers zeiden dat de peilingen hun stemkeuze hadden beïnvloed.

Tot slot ontdekten de wetenschappers een groep lezers die niet in verwarring raakte door de peiling, maar er sceptisch van werd. Sommige lezers betwistten de peilingsmethoden en rekenmodellen, anderen twijfelden of dit soort voorspellingen überhaupt zinnig zijn. Om hun twijfel kracht bij te zetten noemden de sceptici de Amerikaanse verkiezingen van 2016. Alle peilingen wezen op een overwinning voor Hillary Clinton, maar uiteindelijk ging Donald Trump er met de overwinning vandoor.

Testen en uitleg

Op basis van de enquête-uitslag komen de wetenschappers met twee aanbevelingen voor journalisten. Ten eerste adviseren ze om visuele weergaven van peilingen vóór publicatie te testen. Door ze voor te leggen aan een lezerspanel kan gecheckt worden of alle informatie correct overkomt. Daarnaast zouden journalisten en redacties meer uitleg kunnen geven bij de gebruikte data en rekenmethoden, om lezers meer vertrouwen te geven in peilingen.